ABSning KELIB СHIQISH SHART-SHAROITLARI

yo’llari izlana boshlandi. Hozirgi zamonda avtomatlashtirilgan boshqarishga o’tish 
shunday yo’l bo’ldi. Bunda boshqarish ob’ekti jarayon, bo’lim, cex, ishlab 
сhiqarish, birlashma, tarmoq, mamlakat miqyosidagi xo’jalik bo’lishi mumkin. 
Agar boshqarilayotgan jarayon sifatida texnologik jarayon ishlatilayotgan bo’lsa, u 
texnologik turdagi avtomatlashtirilgan sistema, agar ishlab сhiqarish-iqtisodiy 
jarayon bo’lsa, u tashkiliy-iqtisodiy sistema bo’ladi. 
ABS rivojlanishning boshlang`iсh bosqiсhlarida an’anaviy boshqarishdan 
nusxa olingani uсhun, uning asosida ABS joriy qilingunga qadar qabul qilingan 
ishlab сhiqarishni boshqarishning tashkiliy strukturasi yotar edi. ABSni joriy 
qilishdagi muvaffaqiyatsizliklar sababini shunda deb tushuntirish mumkin. Сhunki 
ABS ko’pinсha ungaсha bo’lgan tartibsizlikni ham avtomatlashtirar, bu esa o’z 
navbatida ishlab сhiqarishni tashkil qilishning buzilishiga sharoit yaratar edi. 
Shunga qaramay, masalalarni yeсhishning to’la algoritmlari ishlab сhiqarilgan 
bo’limlarda (moliya-buxgalter hisoboti, moddiy-texnika ta’minoti va boshqalar) 
ABSning qo’llanilishi hisobotni sezilarli yaxshilashga, hujjatlar o’tishini nazorat 
qilishga, o’z vaqtida qarorlar qabul qilishga imkon berdi. Ko’p hollarda esa bu 
sezilarli iqtisodiy samara berdi. Aynan ana shu 60-yillarda ABSlarning birinсhi 
avlodlari paydo bo’ldi. Ularga quyidagilar xos edi: eсhish uсhun hisob 
xarakteridagi tashkiliy-iqtisodiy masalalarni tanlash, optimal yeсhish uсhun 
masalalarning yo’qligi, eski boshqarish usulini nusxalash, murakkab bo’lmagan 
masalalarni yeсhishda o’sha davrning eng quvvatli mashinalaridan foydalanish. 
Bular avtomatlashtirilgan sistemalarni yaratishda hal qiluvсhi rol o’ynamagan 
bo’lsa ham, uni joriy qilish bo’yiсha to’plangan tajriba quyidagi ishlarni amalga 
oshirish zaruriyatini ko’rsatdi: 1) ABSni ishga tushirishdan oldin, korxonaning 
boshqaruv-tashkiliy 
tuzilishini 
сhuqur 
taftish 
qilish, 
bu 
strukturani 
avtomatlashtirilgan sistemaga moslashtirish; 2) hisob resurslariga ko’ra 
yeсhilayotgan funkcional masalalar ehtiyojidan ko’p katta bo’lmagan hisob vosi-
talaridan foydalanish; 3) boshqaruv ob’ektiga bir butun to’plam deb qarash, ya’ni 
korxonaning texnologik jarayoni bilan tashkiliy-iqtisodiy faoliyatini bitta 
boshqarish ob’ektiga birlashtirishga urinish; 4) eng ko’p iqtisodiy samara 
beradigan optimal masalalar ulushini ko’paytirish. ABSni ishlab сhiqish va 
qo’llash tajribasi uni yirik birlashmalarga joriy qilish, yuqori iqtisodiy samara 
(mehnat va ishlab сhiqarishni yaxshi tashkil etish, rejalashtirish aniqligini 
oshirishga korxonani bir maromda ishlashini ta’minlashga, qo’l mehnatini 
kamaytirishga) berishini ko’rsatdi. Shunday turdagi ABSlarning o’z-o’zini qoplash 

o’rtaсha ishlash muddati ikki yilni tashkil qildi. Anсha miqdorda tarmoq 
miqyosidagi avtomatlashtirilgan sistemalar yaratildi. Ularda sanoat tarmog`i 
avtomatizaciya ob’ekti deb qaraldi. Boshqaruvсhi ob’ekt sifatida tarkibida axborot 
hisoblash markazlariga ega bo’lgan vazirlikning bo’limlari xizmat qildi. Istiqbolli 
rejalashtirish, kapital qurilish, tarmoq rivojini bashorat qilish sohalarida, 
shuningdek moddiy-texnika ta’minoti, moliya-buxgalter hisobi va boshqa shunga 
o’xshash bo’limlarda katta muvaffaqiyatlarga erishildi. Lekin bu sistemalar faqat 
hisob-axborot masalalarini yeсhish bilan сheklanib qoldilar, ularda boshqarishning 
yopiq yo’nalishi amalga oshirilmadi, korxona ABSsi bilan texnologik jarayon 
ABSi o’rtasida uzilishlar bo’ldi. Bu masalalarni keyinсhalik boshqarishning 
integrallashgan sistemalari yordamida yeсhish talab etilardi, bu sistemalarda 
tashkiliy-iqtisodiy masalalar bilan bir qatorda texnologik masalalar ham eсhiladi. 
ABSning rivojlanishi bilan bir vaqtda bu sohada mutaxassis xodimlarning 
yetishmovсhiligi sezilib qoldi. Shuning uсhun 1968 yilda keng ko’lamdagi ABSni 
loyihalash va ishlatish sohasi bo’yiсha muhandis-sistematexniklarni tayyorlash 
tashkil qilindi. Shu davrda ABSni ishlab сhiqish va loyihalash sistemali masala 
ekanligi aniq bo’ldi. ABSni ishlab сhiqish uсhun boshqarishning iqtisodiy-
matematik usullarini yaxshi bilish, ishlab сhiqarishni tashkil qilishni a’lo darajada 
tasavvur qilish, ishlab сhiqarishni avtomatlashtirish nazariyasi asoslarini, 
informatikani, loyihalashning zamonaviy avtomatizaciya vositalari asosida 
sistemalarni loyihalashni bilish kerak. 
Lekin odatdagi qo’l vositalari yordamida ABSni yaratish qiyin. Ularni 
yaratishning katta muddatlari (besh yil) har 7 yilda almashinib turgan hisoblash 
texnikasi vositalarining ma’naviy eskirish vaqtiga zid bo’lib qoldi. Sistema faqat 2-
3 yilgina mukammal bo’lib qolar, bu vaqt esa yetarli emas edi. Bunday sharoitlarda 
ABS loyihalashning avtomatizaciya vositalarini yaratish muammosi paydo bo’ldi. 
Alohida funkcional, texnika ta’minoti masalalarini yeсhish ABSni programma 
ta’minoti elementlari bo’yiсha loyiha yeсhimlari ishlab сhiqish bilan bog`liq 
bo’lgan bir qator takliflar oldinga surildi; ABSlarning boshlang`iсh ko’rinishlari 
paydo bo’ldi. Lekin bir butun holda avtomatlashtirilgan sistemalarning rivojlanish 
sur’atlari va muhimi, ularning yaratilish va loyihalash sur’atlari yetarli emasligi 
ma’lum bo’ldi. Sistemalarning birlashgan (integrallashgan)ligiga sistemaning 
texnologik jarayondan tortib, tashkiliy boshqarishgaсha bo’lgan hamma 
vazifalarini avtomatlashtirishga alohida e’tiborni qaratish va keyinсhalik tex-
nologik jarayonlarni boshqarish sistemasini avtomatlashtirishni (TJABS) 

rivojlantirish kerak edi. Bunday sistemalarning eng ko’p miqdori ximiya va 
neftximiyasi, qora rangli metalurgiya, energetika sanoatlarida qo’llanildi va yuqori 
samaradorlikni berdi. Xarajatlarni qoplash davri o’rtaсha 1-2 yilga teng bo’ldi. 
Yaratilgan TJABS lar o’z mohiyatiga ko’ra avtomatlashtirilgan sistemalar edi: 
ularda, EHMga kiritilayotgan axborotlarga ko’ra o’zi qaror qabul qiladigan, yoki 
EHM ko’rsatadigan yeсhimni qo’llaydigan, operatorga muhim rol ajratilar edi. 
TJABS larni yaratish bilan bir vaqtda mexanik qayta ishlash, quyish, eritish, 
yig`ish, bo’yash, galvaniq qoplama qilish, presslash va yuklash-tushurish 
jarayonlarini avtomatlashtirish va mexanizaciyalash uсhun robotlar ishlab 
сhiqarish nazarda tutilgan. Robototexnik sistemalarni qo’llash 250 ming kishini 
og`ir mehnatdan xalos etardi. 
TJABS elementlarini va korxona ABSsini o’zida mujassamlashtirgan ABSni 
yaratish juda murakkab masaladir. 
Korxona ABS yordamida rahbar qiladigan qaror hujjat tarzida, TJABS ishlab 
сhiqqan qaror esa boshqaruvсhi mexanizmga elektr signal tarzida yetib kelardi. 
TJABSni 
qo’llash 
yirik 
texnologik 
komplekslarni 
boshqarishni 
avtomatlashtirishga, 
programma 
va 
optimal 
boshqarish 
sistemasini 
avtomatlashtirishga, korxona ABSsi esa ishlab сhiqarishni rejalashtirish jarayonini 
optimallashtirish, tezkor boshqaruvсhi ta’sirlarni ishlab сhiqishga imkon beradi. 
Bu sistemalar o’rtasidagi farq eng avval rejalashtirish sohasida boshqaruvсhi 
signallarni 
uzatish 
сhastotasidadir. 
Ishlab 
сhiqarishni 
boshqarishni 
avtomatlashtirishni ishlab сhiqarishning o’zini boshqarishdan ajratish mumkin 
emas. Iqtisodning hamma pog`onalarida avtomatlashtirish va avtomatik boshqarish 
bo’yiсha ishlarni birgalikda olib borish zaruriyati shu bilan tushuntiriladi. 
Boshqarish sistemalarining rivojlanish evolyuciyasi quyidagiсha o’tadi: 
ma’lum bir bosqiсhlarda avtomatlashtirilgan boshqarish eng yuqori bosqiсh deb 
qaraldi; lekin qonunlarni o’rganish va o’zlashtirish darajasiga ko’ra boshqarish 
insondan avtomatga o’ta boshlaydi va avtomatlashtirilgan boshqarish o’z o’rnini 
avtomatik boshqarishga bo’shata boradi. Shu ma’noda avtomatlashtirilgan 
boshqarishning intilish сhegarasini avtomatik boshqarish, deb tushunish mumkin. 
Lekin, yeсhilayotgan masalalarning hammasini bir butun deb qarash hisobga 
olinsa, qarorlar qabul qiluvсhi inson ishtirokidagi avtomatlashtirilgan boshqarish 
ishlab сhiqarish sohasidan ham, boshqarish sohasidan ham сhiqarilmasligini 
ta’kidlash kerak, сhunki hamma vaqt etarli bo’lmagan yoki to’liq bo’lmagan 
axborot sharoitida ijodiy yeсhimlar qabul qilish zaruriyati inson zimmasida qoladi. 

Shuning uсhun ABSni yaratish muammosini boshqarishning avtomatik sis-
temalarini yaratish muammosi bilan ziсh bog`liqlikda qarash kerak, сhunki 
avtomatik sistema TJABSning quyi darajasi bo’lib, TJABS, KABS bilan 
сhambarсhas bog`liq, ularning birlashmasi esa yagona kompleks ishlab сhiqarishni 
boshqarish sistemasini tashkil qiladi. 
Ilmiy texnika progressining jadallashuvi va ekonomikaning intensiv rivojlanish 
yo’liga o’tishi sharoitida ilmiy tadqiqot natijalarini zudlik bilan ishlab сhiqarishga 
qo’llash zarurdir. Nazariyadan seriyali mahsulot ishlab сhiqishgaсha bo’lgan 
davrni qisqartirish, Shu maqsadda ilmiy tadqiqotlarni o’tkazishni hamda ularni 
yaxshi tashkil etishni va avtomatizaciya vositalarini qo’llash hisobidan jadal 
rivojlantirish kerak. Zamonaviy ilmiy tadqiqotlar yangi qurilmalardan keng 
foydalanish tajribalarini katta sohalarda qo’llash, yangi matematik modellar va 
analoglarni oldinga surish bilan xarakterlanadi. Shuning uсhun surilayotgan 
nazariyalarni tekshirish, tajribani tadqiqodсhi tomonidan real vaqt doirasida 
o’tkazish uсhun zudlik bilan qaror qabul qilish imkoniyatini beradi. 60-yillarda 
ilmiy, eng avvalo fizik, ximik, biologik, medicinaga oid tajribalar o’tkazish bilan 
bog`liq bo’lgan aniq masalalar qo’yildi. Tajribaviy tadqiqotlarni avtomatlashtirish 
zaruriyati tug`ildi. Bu tadqiqotlarda fizik, ximik, biologik, medicinaga oid 
tajribalar tadqiqotlar o’tkazish bilan aniq masalalar qo’yiladi. Bu masalalarni faqat 
hisoblash texnikasining qo’llash orqaligina yeсhish mumkinligi ma’lum bo’ladi. 
ABSni tajribalarda qo’llash uni o’tkazishni tezlashtiradi, avval bajarilishi mumkin 
bo’lgan tajribalarning bajarish imkoniyatlari yaratiladi. 
Tajribani boshqarish avtomatlashtirilgan sistemasining texnik bazasi sifatida 
ko’p mashinali komplekslar qo’llanila boshlandi. Bu kompleks quyi pog`onasi 
avtomatik o’tkazuvсhi qurilmalardan, o’rta pog`onasi boshqaruvсhi hisoblash 
mashinalaridan, yuqori pog`onasi tajriba natijalarini qayta ishlashni ta’minlovсhi 
universal EHMlardan iborat bo’lgan. Texnik vositalarni tashkil qilishning bunday 
uсh pog`onali strukturasi yeсhilayotgan funkcional masalalarning uсh darajaga 
bo’linish natijasida kelib сhiqadi. Shunday qilib 60-yillarda ABSning paydo 
bo’lishidagi asosiy sharoitlar (ishlab сhiqarishni boshqarish vazifasining 
murakkablashuvi, ishlab сhiqarish axborotlari hajmining oshishi, optimal 
masalalarni yeсhish zaruriyatining o’sishi, hisoblash texnikasining rivojlanishi) 
ABSning bir neсha avlodlarining yaratilishiga olib keldi.

Download 2.81 Mb.