|
Jismoniy mexnat vaktida energiya almashinuvi
|
| bet | 21/28 | | Sana | 30.12.2019 | | Hajmi | 2.78 Mb. | | #6520 | | Turi | Referat |
Jismoniy mexnat vaktida energiya almashinuvi Muskullar ishlaganda energiya sarfi bir muncha oshadi. SHu sababli sutkaning bir kismini jismoniy mexnat va xarakatda utkazadigan soglom odamning bir sutkadagi energiya sarfi asosiy
almashinuvdan ancha ortik buladi. Bu energiya sarfining ortishi ish kushimchasini tashkil etadi, muskullar kancha zur berib ishlasa, ish kushimchasi shuncha katta buladi.
Muskullar ishlaganda issiklik energiyasini va mexanik energiya yuzaga chikadi. Mexanik energiyaning ish bajarish uchun ketgan barcha energiyaga nisbati foydali ish koeffitsienti deb ataladi va protsent bilan ifodalanadi. Odam ishlaganda foydali ish koeffitsienti 16% dan 25% gacha bulib, urta xisobda 20% ga teng, birok ayrim xollarda esa bundan xam ortik bulishi mumkin.
Foydali ish koeffitsienti bir kancha sharoitlarga karab uzgaradi. Masalan, mashk kilmagan odamlarda bu koeffitsient mashk kiluvchilardagiga nisbatan ancha kam bulib, mashk kilgan sayin ortib boradi.
Organizm muskullari bilan kancha zur berib ishlasa, energiya sarfi shunchalik ortik buladi. Bu kuyidag i dalillardan kurinib turibdi: asosiy almashinuv sharoitida energiya sarfi gavdaning 1 kg vazniga 1 soatda 1 kkal bulsa, odam tinch utirganda energiya sarfi 1 kg vaznga urta xisob bilan 1,4 kkal buladi: ish bajarmay tik turilganda 1,5 kkal, engil ish bajarilayotganda (idora xizmatchilari, tikuvchilar, nozik ish bajaruvchi mexanikalar, ukituvchilar) - 1,8 - 2,5 kkal-, yurish bilan boglangan ozgina muskul ishida (vrachlar, laborantlar, xat tashuvchilar, mukovachilar) - 2,8 - 3,2 kkal: urtacha ogirlikdagi muskul ishi bilan boglik bulgan mexnatda (metalchilar, buyokchilar, duradgorlar) - 3,2 - 4 kkal; ogir jismoniy mexnatda (binokor ishchilar, utni uchiruvchilar, er xaydovchilar, temirchilar va boshkalar) - 5 - 7,5 kkal energiya sarflanadi.
Energiya sarfiga karab turli kasb egalarini bir necha gruppaga bulish mumkin. Bu gruppalarning sutkadagi energiya sarfi kuyidagicha.
Birinchi gruppa - akliy mexnat kishilari (olimlar, vrachlar, injenerlar, idora xizmatchilari va boshkalar) 3000-3200 kkal.
Ikkinchi gruppa - mexanizatsiyalashgan korxona ishchilari (tokarlar, frezerchilar, tukimachilar, shaxar transporta shoferlari) - 3500 kkal.
Uchinchi gruppa - kisman mexanizatsiyalashgan korxonalarda jismoniy mexnat bilan shugullanadigan ishchilar (slesarlar, ut yokuvchilar, kishlok xujalik ishchilari) - 4000 kkal.
Turtinchi gruppa - ogir jismoniy mexnat ishchilari (xammollar, er kazuvchilar va boshkalar) - 4300-5000 kkal.
Kishlok xujaligi, kurilish va sanoatda mashina texnikasi joriy kilingan sayin ishchilarning energiya sarfi ancha kamayib bormokda.
Akliy mexnat vaktida energiya almashinuvi
Akliy mexnat vaktida energiya jismoniy mexnatdagina nisbatan ancha kam sarflanadi.
Ogir xisob chikarish, kitob ustida ishlash va akliy mexnatning boshka turlari, xarakat bilan davom etmasa, energiya sarfini tamomila tinch xolatdagiga nisbatan salgina (2-3%) oshiradi. Ammo kupincha, ayniksa ish bajaruvchi xayajonlanganda (lektor, artist, yozuvchi, orator va boshkalar), akliy mexnatning ba’zi turlari muskullar faoliyati bilan davom etadi, shu sababli energiya sarfi ortishi mumkin. Boshdan kechirilgan ruxiy kechinma modda almashinuvini bir necha kungacha 11-19% orttirishi mumkin.
Tekshirilayotgan kishiga ogir jismoniy mexnat kilayapsan deb ishontirilsa, u garchi ish bajarmasa xam, modda almashinuvi kupincha ikki baravar va undan xam kuprok ortishi mumkin. Bu dalillar modda almashinuvi va energiya sarfi bosh miya yarim sharlari pustlogining ta’sirida uzgara olishini isbot etadi.
Ovkatning spetsifik dinamik ta’eiri
Ovkat eyish va xujayralarning ozuk moddalarini uzlashtirishi modda almashinuvi intensivligini kuchaytirib, energiya sarfini oshiradi. Modda va energiya almashinuvining shu tarika kuchayishi ovkatning spetsifik dinamik ta’eiri deb atalgan.
Oksilli ovkatning spetsifik-dinamik ta’eiri ayniksa katta: u modda almashinuvini urta xisobda 30% oshiradi. Uglevod va yoglarning spetsifik dinamik ta’eiri oksillarnikiga Karaganda kamrok. Odam uglevod va yoglarni iste’mol kilganda modda almashinuvi 4-15% ortadi (turli olimlarning ma’lumotlari xar xil).
TERMOREGULYASIYA
Gavda temperaturasi va izotermiya
Odam va oliy xayvonlarning gavda temperaturasi tashki muxit temperaturasining uzgarishiga karamay doim deyarli bir darajada turadi. Gavda temperaturasining bunday doimiyligi izotermiya deb yuritiladi.
Izotermiya fakat gomoyoterm, yoki issik konli deb ataluvchi xayvonlarga xos. Gavda temperaturasi uzgaruvchan bulib, tashki muxit temperaturasidan oz fark kiluvchi, ya’ni poykiloterm, yoki sovuk konli xayvonlarda izotermiya yuk.
Izotermiya ontogenez protsessida asta-sekin rivojlanadi. YAngi tugilgan bolalarda gavda temperaturasini doim bir darajada saklab turish kobiliyati uncha mukammal rivojlanmagan. SHunga kura tashki muxit temperaturasi katta yoshdagi odamlarga ta’sir etmaydigan darajada uzgarganda bola organizm sovib (gipotermiya) yoki kizib (gipetermiya) ketishi mumkin. Xuddi shuningdek, muskullar bilan kilinadigan ozgina ish, masalan, bolaning uzok chinkirishi bilan boglik bulgan muskullar ishi gavda temperaturasini oshirishi mumkin. CHala tugilgan bolalar organizmi gavda temperaturasini doim bir darajada saklab turishga yanada kamrok kodir: ularning gavda temperaturasi tashki muxit temperaturasiga kuprok boglik.
Organ va tukimalar temperaturasini, shuningdek butun organizm temperaturasini isiklik xosil bulish intensivligiga va issiklik yukotish mikdoriga boglik.
Betuxtov ruy beruvchi va issiklik chikishi bilan davom etuvchi ekzotermik reaksiyalar okibatida issiklik xosil buladi. Bu reaksiyalar barcha organlar va tukimalarda ruy beradi, lekin intensivligi bir xil bulmaydi. Muskul tukimasi, jigar, buyraklar kabi aktiv ish bajaruvchi tukima va organlar aktivligi kamrok tukima va organlar (kushuvchi tukima, suyak, togaylar) ga Karaganda kuprok issiklik chikaradi.
Organ va tukimalarning issiklik yukotishi ularning olgan urniga kuprok boglik: teri, skelet muskullari singari yuzarokda yotgan organlar sovukdan muxofaza kilingan ichki organlar Karaganda kuprok issiklik chikaradi va tezrok soviydi.
Turli organlar temperaturasining turlicha bulishi yukorida aytilgandan anik kurinib turibdi. Gavdaning ichkarisida yotgan va kup issiklik chikaradigan jigar temperaturasi odamda eng yukori (37,8-38°), teri temperaturasi esa ancha pastdir (badanning kiyim bilan berkilgan joylarida 29,5- 33,9°).
Bundan anglashiladiki, «gavda temperaturasi» degan tushuncha shartli tushunchadir, chunki gavdaning turli kismlaridagi temperatura bir-biridan katta fark kiladi. Eng yirik tomirlardagi kon temperaturasi butun organizmning urtacha temperaturasi xammadan yaxshirok ta’riflab beradi, chunki tomirlarda yuradigan kon aktiv tukimalarda isiydi, ularni shu tarika sovutadi va terida sovib, uni ayni vaktda isitadi.
Odamning gavda temperaturasi odatda kultikdan ulchanib, shu asosda fikr yuritiladi. Soglom odamning kultikdan ulchangan temperaturasi 36,5-39,9°. Klinikada kupincha (asosan emadigan bolalarda) gavda temperaturasi rectum-da aniklanadi, bu erdagi temperatura kultikdagidan ancha yukori bulib, soglom odamda urta xisob bilan 37,2-37,5° ga teng.
Gavda temperaturasi doimiy bulmay, balki sutka davomida 0,5-0,7° ga uzgarib turadi. Gavda temperaturasi kechkurun soat 4-6 da eng yukori (maksimal), ertalab soat 3-4 da esa eng past (minimal) buladi. Gavda temperaturasining bu uzgarishi yashash sharoitiga boglik: tinchlik va uyku gavda temperaturasini pasaytiradi, muskullar bilan kilanadigan ish esa uni orttiradi. SHu sababl.. tungi smenalarda uzok ishlaydigan ishchilarda temperatura yukorida aytilganning teskarisicha uzgarishi mumkin.
Butun organizmda issiklik xosil bulishi va issiklik yukotish bir-biriga teng bulgandagina odamning gavda temperaturasini doim bir darajada turishi mumkin. Bunga termoregulyasiyaning fiziologik mexanizmlari yordam beradi. Umuman termoregulyasiyani fizikaviy va ximiyaviy termoregulyasiyaga ajratish raem bulib ketgan.
Ximiyaviy termoregulyasiya organizmda issiklik xosil bulishini kuchaytirish yoki susaytirish, ya’ni organizmda moddalar almashinuv intensivligini kuchaytirish va kamaytirish yuli bilan yuzaga chikadi. Fizikaviy termoregulyasiya gavdadan issiklik chikish intensivligini uzgartirish yuli bilan amalga oshadi.
Ximiyaviy termoregulyasiya
Moddalar almashinuv intensivligini, demak, issiklik xosil bulish intensivligini xam belgilab beruvchi faktorlardan biri tashki muxit temperaturasidir.
Tashki muxit temperaturasi kutarilib 25-30° ga etganda moddalar almashinuvi va issiklik xosil bulishi bir oz kamayadi. Tashki muxit temperatura kamayib 15° dan pastga tushganda issiklik xosil bulishi ancha kuchayadi. Tashki temperatura optimal temperaturadan, yoki komfort zonasidan past bulsa. issiklik xosil bulishi ancha kuchayadi. Odatdagi engil kiyim kiyilganda komfort zonasi 18- 20° atrofida, yalangoch odam uchun esa 28° buladi.
Odam suvda turganda optimal temperatura xavoda turishdagiga nisbatan ancha yukori buladi. Bunga sabab shuki, suvning isskilik sigimi va issik utkazuvchanligi yukori bulgani uchun gavdani xavoga nisbatan 14 baravar kuchlirok sovutadi. SHu sababli bir oz sovuk vannaga tushish moddalr almashinuvini shu temperaturadagi xavoga nisbatan kuprok oshiradi.
Tashki muxit temperaturasi pasayganda issiklik xosil bulishining kuchayishi gavdani sovushdan saklashda katta axamiyatga ega.
Muskullar kiskarganda ularda eng kup issiklik xosil buladi. Odam xatto kimirlamay yotib muskullarini taranglasa, unda oksidlanish protsesslari va shu bilan birga issiklik xosil bulishi muskullarni bushashtirish yotgandagiga nisbatan 10% oshadi va undan xam kuchayadi. Uncha katta bulmagan xarakat aktivligi issiklik xosil bulishini 25% orttiradi. YUrish energiya sarfini 60- 80% oshiradi, ogir ishda esa energiya sarfi 400-500% kupayishi mumkin.
Odam sovuk sharoitda bulganda muskullarda issiklik xosil bulish ortadi. Bunga sabab shuki, gavda yuzasida temperaturaning pasayishi sovukni sezuvchi teri retseptorlariga ta’sir ztib, refleks yuli bilan muskullarning ixtiyorsiz ravishda betartib kiskarishini kuzgaydi, bu esa odamning titrashida (diydirashida) namoyon buladi. Ayni vaktda organizmning energiya sarfi ancha ortadi, muskullarda kislorod va uglevodlar kuprok iste’mol kilinadi, natijada issiklik xam kuprok xosil buladi. SHunday kilib, sovukda «kaltirash» yoki titrash - muskullarda kuprok issiklik xosil kilish yuli bilan gavda temperaturasi refleks yuli bilan boshkarilayotganining namoyon bulishidir. Titrash issiklik xosil bulishini nechoglik orttira olishini sun’iy titrashda (imitatsiya) issiklik xosil bulishi 200% ortishidan kursa buladi. Titrashning termoregulyasiyadagi axamiyati yana shu bilan xam isbot etiladiki, organizmga relaksantlar (nervdan muskulga nerv impulslarining utishini buzadigan va muskullarning refleks yuli bilan betartib kiskarishini, ya’ni titrashni shu tarika bartaraf kiladigan moddalar) yuborilgan bulsa, badan sovutilganda gavda temperaturasi tezrok pasayadi.
Ximiyaviy termoregulyasiyada muskullardan tashkari jigar va buyrak xam katta rol uynaydi. Jigar venasining konidagi temperatura jigar arteriyasining temperaturasidan yukori, bu esa jigarda issiklik kuprok xosil bulishini kursatadi. Badan sovuganda jigarning issiklik xosil kilishp kuchayadi.
Organizmda oksil, uglevod, yoglarning oksidlanib parchalanishi natijasida energiya yuzaga chikadi. Modomiki shunday ekan, oksidlanish protsesslarini boshkaruvchi barcha mexanizmlar issiklik xosil bulishini xam boshkaradi albatta.
Fizikaviy termoregulyasiya
Tashki muxit temperaturasi kutarilganda gavda temperaturasining doim bir darajada saklanishida fizikaviy termoregulyasiya muxim rol uynaydi. Tashki muxit temperaturasi gavda temperaturasiga yakin yoki teng bulsa, moddalar almashinuvi susayadi-yu, organizmni kizib ketishdan saklay olmaydi, chunki organizmda anchagina issiklik baribir xosil bulaveradi. Bunday xollarda issiklmkni kuprok chikarib yuborish yuli bilan ruyobga chikadigan fizikaviy termoregulyasiya izotermiyani saklashda asosiy axamiyatga ega buladi. Organizmda xosil buladigan issiklik asosan issiklikni nurlashtirish (radiaщyun issiklik yukotish) va issik utkazish (konveksion issiklik yukotish) yuli bilan, ya’ni issiklikni teridan bevosita xavoga yoki teriga tegib turgan buyumlarga utkazish yuli bilan chikib ketadi. Katta yoshli odam tinch yotganda tashkariga beriladigan jami issiklikning kariyb 70 protsentini issik utkazish (kariyb 15%) va issiklikning nurlantirish (55%) yuli bilan chikarib yuboradi.
Odatdagi sharoitda aktiv ish bajarilmaganda kariyb 27% issiklik teri va upka yuzasidan suv buglanishi yuli bilan chikib ketadi. Ter bezlari orkali bir sutkada kariyb 500 ml, upkadan esa kariyb 350 ml suv buglanishini va 1 ml suvning buglanishiga 0,58 kkal zarurligini xisobga olsak, gavdadan suv buglanib ketishiga 500 kkal sarflanadi. Gavdadan yukoladigan issiklikning 3 protsenta nafasdan chikadigan xavoning isishiga sarf buladi, shuningdek axlat va siydik bilan chikib ketadi.
Odamning kiyimi issiklik chikib ketishini kamaytirishga xizmat kiladi. Ayni vaktda gavda bilan kiyim orasidagi xarakatsiz xavo katlami issiklikning chikib ketishiga tuskinlik kiladi, chunki xavo issiklikni yaxshi utkazmaydi. Kiyim ostidagi xavo temperaturasi 30° ga etadi. Gavdaning ochik joylari issiklikni yukotadi, chunki gavda yuzasidagi xavo doim almashinib turadi. SHu sababli gavdaning ochik joylaridagi teri temperaturasi kiyim bilan berkilgan joylardagi teri temperaturasiga nisbatan pastrok buladi.
Teri ostidagi yog kletchatkasi xam issiklik yukolishini ancha kamaytiradi, chunki yogning issik utkazuvchanligi kam.Issiklik nurlanishini va issiklik utkazilishini birgalikda kuzdan kechirish mumkin, chunki ular xamisha parallel ravishda uzgaradi va bir faktorga, ya’ni teri temperaturasi bilan tashki muxit temperaturasining farkiga boglik buladi. Teri temperaturasi, demak, issiklik nurlanishining xam issiklik utkazilishining xam intensivligi birinchidan, tomirlardagi kon kayta taksimlanganda, ikkinchidan sirkulyasiyadagi kon mikdori uzgarganda uzgarishi mumkin.
Xar xil tomirlardagi kon kuyidagicha kayta taksimlanadi: sovukda terining kon tomirlari, asosan arteriolalari torayadi va korin bushligidagi organlarning tomirlariga kuprok kon utadi. Terining yuza kavatlari ozgina issik kon olgani tufayli issiklikni kamrok nurlantiradi va atrofidagi muxitni kam isitadi, natijada issiklik chikib ketishi kamayadi. Oyok-kul turisi kattik eovunganda arteriya-vena anastomozlari ochilib, teri kapillyarlariga kon kelishini kamaytiradi va shu bilan issiklik chikib ketishiga tuskinlik kiladi.
Tevarak-atrofdagi muxit temperaturasi yukori bulsa, teri tomirlari kengayadi, teriga issik kon kuprok kelib, uning temperaturasini oshiradi, natijada issiklik nurlanishi xam, issiklik utkazilishi xam ortadi.
Tashki muxit temperaturasi kutarilganda tukimalardagi suvning konga utishi, shuningdek talok va boshka kon depolaridan kon aylanish sistemasiga kushimcha mikdorda kon chikishi tufayli sirkulyasiyadagi kon mikdori kupayadi. Sovukda karama-karshi protsesslar ruy berishi sababli sirkulyasiyadagi kon mikdori kamayadi. Sirkulyasiyadagi kon mikdori ortganda teridan utadigan kon mikdori xam kupayadi, bu esa tashki muxitga teridan issiklik utishini kuchaytiradi.
Tevarak-atrofdagi muxit temperaturasi kutarilganda badandan ter buglanishi gav, temperaturasini doim bir darajada saklash uchun katta axamiyatga ega. yukori temperaturada organizm shu yil bilan kup issiklik chikaradi.
Gadva temperaturasini doim bir darajada saklash uchun terlashning axamiyati kuyidagicha xisobdan yakkol kurinadi: tropiklarda tashki muxit temperaturasi 37° gacha etadi, ya’ni odamning gavda temperaturasiga teng buladi. Buning ma’nosi shuki, tropiklarda yashovchi odam organizmda xosil buluvchi issiklikni nurlantirish va utkazish yuli bilan chikara olmaydi. Bu xolda suvni buglantirish issiklik chikarishning birdan-bir yuli bulib koladi. Bir sutkada urta xisob bilan 2400-2800 kkal issiklik xosil bulishini va gavda yuzasidan 1 g suv buglanganda 0,58 kkal issiklik sarflanishini bilib, shu sharoitda odamning gavda temperaturasini doim bir darajada saklash uchun 4,5 l suv buglanishi zarurligini aniklaymiz. Tevarak-atrofdagi muxit temperaturasi yukori bulganda muskullari bilan zur berib ishlayotgan odam ayniksa kup terlaydi, chunki bunda organizmda issiklik kup xosil buladi. Issik sex ishchilari juda ogir ish bajarganda bir kunda 12 litrgacha ter chikishi mumkin.
Suvning buglanishi xavoning nisbiy namligiga boglik; suv buglari bilan tuyingan xavoda suv buglana olmaydi. SHu sababli atmosfera namligi kup bulgan sharoitda yukori temperatura organizmga atmosfera namligi kam bulgan sharoitdagiga nisbatan ogirrok ta’sir etadi. Suv buglari bilan tuyigan xavoda, masalan, xammomda ter kup chikadi-yu, buglanmaydi va teridan okib tushadi. Bunday terlash issiklikni chikarishga yordam bermaydi, terning badandan buglanuvchi kismi issiklikni chikarish uchun axamiyatli (terning shu kismi “effektov terlashni” tashkil etadi).
Xavoni utkazmaydigan, terning buglanishiga tuskinlik kiladigan (charmdan, rezinadan tikilgan) kiyim xam nokulay: kiyim bilan gavda orasidagi xavo suv buglari bilan tez tuyinib, terning yana buglanishi tuxtab koladi.
Gavda temperaturasini doim bir darajada saklashda badandan suv buglanishining axamiyatini shundan xam kurish mumkin; xavo nam bulsa, odam uncha yukori bulmagan (32°) temperaturada xam uzin i yomon xis kiladi. Butunlay kuruk xavoda odam 50-55° temperaturada 2-3 soatgacha aytarli kizib ketmay tura oladi.
Suvning ma’lum kismi nafasdan chikadigan xavoni tuyintiruvchi bug shaklida upkadan buglanib ketadi. Modomiki shunday ekan, nafas olish xam gavda temperaturasini doim bir darajada saklashda ishtirok etadi. Sovukda nafas markazi refleks yuli bilan tormozlanadi, odam siyrak oladi, tashki muxit temperaturasi yukori bulganda esa, aksincha, nafas markazi kuzgaladi.
YUkorida bayon kilingalardan anglashiladiki, bir tomondan, modda almashinuv intensivligini boshkaruvchi mexanizmlar va modda almashinuviga karab issiklik xosil bulishi (ximiyaviy termoregulyasiya), ikkinchi tomondan, terining kon bilan ta’minlanishini, terlashni va nafas olishni boshkaruvchi mexanizmlar (fizikaviy termoregulyasiya) birgalashib ta’sir etib, gavda temperaturasini boshkaradi.
Termoregulyasiyaning nerv mexanizmi
Termoregulyasiyada markaziy nerv sistemasining axamiyati issiklik ukoli degan tajribada allakachon aniklangan edi. Kuyon oralik miyasning muayyan kismlari uzun ingichka nina bilan shikatslantirilsa, gavda temperaturasi anchagnna (2,5° - 3°) kutariladi. Termoregulyasiyada markaziy nerv sistemasining xar xil kismlari kanday rol uynashi miya sopi (miya stvoli) ni xar xil boskichdan kirkib kuyib urganilgan.
Gavda temperaturasining doim bir darajada saklanishini ta’minlaydigan kup va murakkab vegetativ protsesslarni boshkaruvchi nerv xujayralari, ya’ni termoregulyasiya markazlarining kaerda ekanligi shunga uxshash tajribalarda aniklangan. Bosh miya yarim sharlar pustlogi, targil tana va kuruv dumboklarini olib tashlash issiklik chikarish va issiklik xosil kilishga ta’sir etmasligi tajribalarda kursatib berilgan. Gipotalamus olib tashlanganda esa xayvon gavdatemperaturasini boshkarish kobiliyatidan maxrum bulib, poykiloterm bulib koladi.
Gipotulamusdagi termoregulyasiya markazlarning urinini S.V. Renson va xamkorlari uranishgan. Renson gipotalamusning turli kismlarini shikastlab, issiklik xosil kilish va issiklik chikarishni boshkaruvchi yadrolarni topdi. Issiklik xost kilish markazi gipotalamus yon yadrolarining kaudal kismida buladi. Xayvonlar miyasining shu kismi shikastlansa, ular sovukka chiday olmaydigan bulib koladi, ularda ximiyaviy termoregulyasiya mexanizmlari ishlamay kuyadi, jumladan sovukda titramaydi. Fizikaviy termoregulyasiya (terlash, nafasning kuchayishi) ni gipotalamusning comissura anteriol bilan chiasma opticum orasidagi kismi, ya’ni issiklik chikarish markazi boshkaradi. Bu markaz zararlansa, xayvon sovukka chidash kobiliyatidan maxrum bulmaydi, lekin operatsiyadan sung yukori temperaturada xayvon tez kizib ketadi, chunki fizikaviy termoregulyasiyani ishga soluvni mexanizm zararlangan.
Bosh miya yarim sharlarini olib tashlash issiklik xosil kilish va chikarishga garchi aytarlik ta’sir etmasa xam, issiklik almashinuviga bosh miya yarim sharlari va ularning pustlogi ta’sir etmaydi, deb xulosa chikarish notugri.
Xayvonlar ustidagi tajribalar va odamlarni kuzatishlar issiklik xosil kilish va chikariganing shartli refleks yuli bilan uzgara olishini kursatdi. Xamma shartli reflekslar kabi, bu uzgarishlarni xam bosh miya pustlogi amalga oshiradi.
Teri bilan shillik pardalardagi issik va sovuk retseptorlaridan markaziy nerv sistemasiga keluvchi nerv impulelari termoregulyasiya markazlarining asosiy ta’sirlovchilaridir. Gavda sovuganda yoki isiganda uning temperaturasi shu impulelar tufayli refleks yuli bilan boshkariladi.
Sovugan yoki isigan termoregulyasiya markaziga bevosita ta’sir etishi xam bir kadar rol uynaydi. Orka miyaning kukrak segmentlari kirkilgan, keyingi oyoklari shu sababli sezmaydigan bulib kolgan xayvonning bu oyoklari sovuk suvga solinganda bosh muskullari va tananing yukori kismidagi muskullar titraganligi yukorida aytilgan faktni isbot etadi. Bu tajribada xayvonning orka oyoklarini sovutish kon temperaturasini pasaytiradi, shuning natijasida issiklik xosil kilish makrazlari ta’sirlanadi. Termoregulyasiya markazlariga issik yoki sovukning bevosita ta’sir etishini kursatuvchi dalillar itlar ustidagi tajribalarda olingan. Bu itlarning miyasiga maxsus naycha shunday tikib kuyilganki, bu naycha pustlok ostidagi yadrolarga tegib turgan. Naychadan sovuk suv utkazilsa gavdada issiklik kuprok xosil bulgan, issik suv utkazilganda xayvonning temperaturasi pasaygan. Miyani kon bilan ta’minlovchi a. carotis isitilganda va sovutilganda xam shunday natija olish mumkin.
Miya termoregulyasiya markazining pastrogidan kesilsa, organizm sovuganda oksidlanish protsesslarini kuchaytirish kobiliyatidan maxrum buladi. Ximiyaviy termoregulyasiya markazidan periferiyaga boruvchi yullar zararlanganda xam bu kobiliyat yukoladi. SHu sababli orka miya buyin kismidan kirkib kuyilgach organizm tashki muxit temperaturasi pasayayotganda gavda temperaturasini doim bir darajada saklash kobiliyatidan deyarli butunlay maxrum buladi. Ayni vaktda terlash va terining kon tomirlar diametrini uzgartish yuli bilan amalga oshiriladigan fizikaviy termoregulyasiya xam barxam topayadi. Buning sababi shuki, tomir xarakatlantiruvchi va ter ajratuvchi nerv tolalari orka miyaning kukrak va bel segmentlaridan boshlanadi.
Termoregulyasiyaning gumoral mexanizmi
Gavda temperaturasini boshkarish (regulyasiya) da ichki sekretsiya bezlari, ayniksa kalkonsimon va buyrak usti bezlari ishtirok etadi, chunki ularda gormon xosil bulishini nerv sistemasi boshkaradi.
Termoregulyasiyada kalkonsimon bezning ishtirok etishi, masalan, shu bilan isbot etiladiki, uzok vakt sovukda turgan bir xayvonning kon zardobi ikkinchi xayvonning koniga yuborilsa bu xayvonda moddalar almashinuvi kuchayadi. Kon bergan xayvonning kalkonsimon bezi saklanib kolgandagina shunday natija kuriladi. Aftidan, xayvon sovukda uzok turganda kalkonsimon bez konga kup gormon chikarib, moddalar almashinuvini kuchaytiradi.Buyrak usti bezlari xam konga adrenalin chikarib termoregulyasiyada bir kadar rol uynaydi. Adrenalin tukimalarda, xususan muskullarda oksidlanish protsesslarini kuchaytirib, issiklik xosil bulishini oshiradi, teri tomirlarini toraytirib, issiklik chikib ketishini kamaytiradi. SHuning uchun adrenalin gavda temperaturasini oshira oladi (adrenalin, gipertermiyasi).
Gipotermiya va gipertermiya
Odam juda past yoki yukori temperatura sharoitida uzok tursa, odatdagi sharoitda gavda temperaturasini doim bir darajada ushlab turuvchi fizikaviy va ximiyaviy termoregulyasiya -mexanizmlari etarli bulmay kolishi mumkin, natijada gavda kizib ketadi (gipetermiya) yoki sovib koladi (gipotermiya).
Kultikdagi temperatura 35° dan pastga tushganda gipotermiya xolati ruy beradi. Odam suvga tushganda gipotermiya tezrok boshlanadi. Bunda avval simpatik nerv sistemasining kuzgalish bel gil ar i vujudga keladi va issiklik xosil bulish protsesslari refleks yuli bilan kuchayadi. Sovukda muskullarning kiskarishi - titrash tufayli issiklik kuprok xosil buladi. Ma’lum vaktdan sung gavda temperaturasi baribir pasaya boshlaydi. Ayni vaktda narkozga uxshash xolat kuzatiladi. Uni birinchi marta 1862 yilda A.E. Valter xayvonlar ustidagi tajribalarida kurib tasvir etgan: bu xolatda sezuvchanlik yukoladi, reflektor reaksiyalar susayadi, nerv markazlarining kuzgaluvchanligi kamayadi. Gipotermiyada moddalar almashinuvi intensivligi keskin kamayadi, nas' ~ sekinlashadi, yurak urishi siyraklashadi, konning sistolik xajmi kamayadi, arterial bosim nacav,- (gavda temperaturasi 24-25° bulganda arterial bosim normadagining 15-20 protsentiga teng bulishi mumkin).
Keyingi yillarda gavdani 24-28° sovitib sun’iy gipotermiya kilish xirurgiya klinikalarida yurak va markaziy nerv sistemasida operatsiya kilishda kullaniladi. Buning moxiyati shundan iboratki, gipotermiya bosh miyada moddalar almashinuvini, binobarin, bu organning kislorodga extiyojini xam ancha kamaytiradi, shu sababli miyaning uzokrok (normadagi 3-5 minut urniga 25-26° da 15 -20 minutgacha) konsizlanishiga chidasa buladi, buning ma’nosi shuki, gipotermiyada yurakning urmay turishiga, nafas va kon aylanishining tuxtab turishiga organizm bemalol chidash beradi. Gavdnai tez isitib, gipotermiya tuxtatiladi.
Gavda sovutilganda moddalar almashinuvi avval iga kuchayadi, bu esa moslanish reaksiyasi xisoblanadi, bunga yul kuymaslik uchun sun’iy gipotermiyada ganglioplegik preparatlar (simpatik nerv sistemasining tugunlarida impulslar utishini tuxtatadigan ximiyaviy preparatlar) bilan mioreyaaksantlar (nervlardan skelet muskullariga impulslar utishini tuxtatadigan ximiyaviy preparatlar) kullaniladi.
Kultikdagi temperatura 37° dan ortganda gipetermiya xolati yuz beradi. Tashki muxitning yuksak temperaturasi uzok ta’sir etganda, ayniksa tevarak-atrofdagi xavo nam bulganda, binobarin, effektiv terlash kam bulganda gipetermiya boshlanadi. Keskin gipetermiyada, ya’ni gavd- temperaturasi 40-41° ga etganda organizm umuman ogir axvolda koladi - issik eltishi (teplovoy— udar) deb shuni aytiladi.
Tashki sharoit uzgarmagani xolda termoregulyasiyaning buzilishi natijasida kelib chikadigan gipertermiyani nukul tashki sharoit ta’sirida paydo buluvchi gipertermiya xolatidan ajratish kerak. Infeksion isitmada termoregulyasiya kuprok, buziladi. U fiziologiyada emas, balki patologiyada urganiladi.
|
| |
