35
O'simliklarni
in
vitrosharoitda vegetativ
ko'paytirish
mikroklonal ko'paytirish
deb
ataladi. Urug'li o'simliklar ikki hil yo'l bilan ko'payadi; urug'i orqali va vegetativ usulda. Ikkala
usulning afzallik va kamchiliklari bor. Urug' orqali ko'paytirishdagi kamchiliklar:
uzoq vaqt talab etiladi;
ekiladigan material genetikasining turli-tumanligi.
Vegetativ ko'paytirishda genotip saqlanadi, uzoq vaqt talab etilmaydi. Biroq aksariyat
o'simliklarni vegetativ usulda ko'paytirib bo'lmaydi.Sababi:
ko'pchilik navlar (masalan, eman, qayin, archa, yong'oqmevalilar va boshq.) hattoki
yosh novda paytida ham vegetativ usulda samarali ko'paymaydi;
yog'och shohli o'simliklar yoshi 10-15dan katta bo'lsa,
ularni vegetativ usulda
ko'paytirib bo'lmaydi;
standart ekuv materialini olishning murakkabligi;
yoshi katta o'simliklarni payvandlash jarayonining murakkabligi;
yil davomida genetikasi bir hil material olish qiyin, buning uchun ishlab chiqilgan
tehnologiyalar
ham samarasiz
O'simlik hujayralari va to'qimalari kul'turasi sohasida erishilgan yutuqlar natijasida
o'simliklarni vegetativ ko'paytirishning yangi usuli - mikroklonal ko'paytirish usuli vujudga
keldi. Usulning mohiyati o'simliklarning
totipotentlik
hossasiga asoslanadi. O'simliklarni
mikroklonal ko'paytirish usuli boshqa an'anaviy usullarga nisbatan qator afzalliklarga ega:
genetikasi bir hil ekuv materiali tayyorlash mumkin;
meristema to'qimasidan foydalanilganligi boisidan, o'simlik
viruslardan qutuladi;
ko'payish koeffitsientining yuqoriligi;
selektsiya vaqtining qisqarishi;
o'simlik reproduktiv rivojlanish fazasiga tezroq o'tadi;
an'anaviy usullarda ko'paytirish qiyin bo'lgan o'simliklarni ham ko'paytirish imkoniyati;
ekuv materiali uchun katta er maydoni shart emas.
XX asrning 50-yillarida Jorj Morel' ilk marotaba orhideya o'simligini mikroklonal usulda
ko'paytirishga muvaffaq bo'ldi.
16-rasm. Ozuqa muhiti
solingan konteynerlarga
ekuv materiallari ekilgan.
O'sha
davrda
o'simliklarning
apikal
meristemasini
in vitro
sharoitda ko'paytirish
tehnikasi ishlab chiqilgan edi. J.Morel' o'z ishida
ushbu tehnikadan samarali foydalandi.
50-yillarda
apikal
meristemani
ko'paytirishda dastlabki eksplant sifatida chinnigul,
no'hot, kungaboqar, makkajo'hori, qoqio't kabi
o'simliklardan foydalanilgan. O'simlikning rivojlanishi va regeneratsiyasiga
ozuqa muhitining
tarkibi qanday ta'sir qilishi o'rganilgan.
J.Morel' tadqiqotlarida simbidium apikal meristemalarini kuzatgan. Simbidium apikal
meristemalari sharsimon sferalar -
protokormlar
hosil qilgan. Protokormlarni bo'lib, alohida har
bir bo'lagini ozuqa muhitiga ekish mumkin. Har bir bo'lak ildiz chiqarib ko'chat holiga keladi.
Morel' bu ishlarni uzluksiz amalga oshirish mumkinligini aniqladi. Natijada yuqori sifatli,
viruslardan holi, genetikasi bir hil ko'chatlar olish usuli yuzaga keldi.
17-rasm. Laboratoriyada bankalarga ekilgan mikroklonlar.
Mikroklonal ko'paytirish usulida turli-tuman o'simliklarni, jumladan, yoshi katta yog'och
shohli darahtlar,
ayniqsa ignabarglilar, dorivor o'simliklarni ko'paytirish mumkin. Butkul
yo'qolib ketish havfi bo'lgan o'simliklarni ham shu usul yordamida saqlab qolsa bo'ladi.
36
Yog'och shohli o'simlik to'qimalari kul'turasi haqidagi dastlabki ma'lumotlar fransuz
olimi Gotre tomonidan XX asrning 20-yillarida chop etilgan. Unda qayrag'och,qarag'ayning
ayrim turlari
in vitro
sharoitda kallus hosil qilishi mumkinligi aytilgan. 40-yillarda olib borilgan
tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki,qayrag'ochning turli to'qimalaridan adventiv shohchalar o'sar ekan.
Biroq shohchalar o'sib, ko'chat bo'lib etilishi haqida ma'lumotlar olinmagan. 60-yillarning
o'rtalarida Mates tog'terakdan olingan regenerantni (o'simlik tanasining biror eridan kesib
olingan va qayta tiklangan to'qima yoki organ) ko'chat holigacha etishtirishga muvaffaq bo'ldi.
Ignabarglilar to'qimalari kul'turasi olimlar uchun uzoq yillargacha tadqiqot ob'ekti bo'lib
kelgan. Sababi, o'sha davrda o'simliklardan ajratilgan hattoki yosh to'qimalarni ham o'stirishda
muammolar etarli edi. Ma'lumki,
darahtlar ayniqsa, ignabarglilar sekin o'sadi, ildizining
rivojlanishi ham qiyin kechadi. Bundan tashqari, ignabarglilardan juda ko'p miqdorda ikkilamchi
moddalar (fenollar, terpenlar va boshq.) ajraladi. O'stirish uchun daraht tanasidan to'qimalar
ajratilganda ushbu ikkilamchi moddalar fenolaza fermentlari ta'sirida oksidlanadi. Oksidlangan
moddalar esa o'z navbatida hujayralarni bo'linishini va ularni o'sishini, rivojlanishini to'htatadi.
Lekin shunga qaramay, olimlar tadqiqot uchun aynan darahtlarning organ va to'qimalarini
tanlamoqdalar.
Bugungi kunga kelib, 200 dan ortiq daraht turlarini (kashtan, eman, qayin,
tog'terak, tog'terak va terak gibridi, qarag'ay, zarang, archa va boshq.)
in vitro
sharoitda
o'stirishga erishildi. Soha bo'yicha ilmiy izlanishlar dunyoning ko'plab shaharlarida hali davom
etmoqda.
