FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining ,,O‗zbekiston Respublikasi xalq
ta‘limi vazirligi faoliyatini takomillashitirsh to‗g‗risida‖gi PQ-2909-sonli qarori.-Xalq
so‗zo gazetasi,2016-yil 31-dekabr
2. O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PQ-4947-sonli
farmoni.-
Xalq so‗zi gazetasi, 2017-yil 9-fevral
3. M
ауерман М. Развитие интеллекта и его природные качества.-
М.:Торговый дом гранд, 2005.-С. 347
4. Safarova R.G. va boshq.O‗quvchilarning bilish faoliyatini kengaytirishga
yo‗naltirilgan oq‘uv vaziyatarini fanlar kesimida loyihalash. – T.:Fan va texnologiya
nashriyoti,2013, 148-b
5. G‗ulomov S.S Dalillarni eslab qolish va g‗oyalarni isbotlash. –T.:O‗qituvchi,
2005, 178-b
10
ПРЕЦЕДЕНТ НОМ ТУШУНЧАСИНИНГ МОҲИЯТИ ҲАҚИДА
Ахмаджонов Нурбек Зокиржон ўғли
Фарғона давлат университети ўқитувчиси
Фарғона давлат университети
Сўнгги пайтларда тилшуносликда маданиятлараро алоқа билан боғлиқ
муаммоларга қизиқиш кучаймоқда. Турли маданият вакиллари ўртасидаги
алоқа амалиѐтининг кенгайиши дунѐ миқѐсида сезиларли фарқларни нафақат
лингвистик код билан, балки миллий характернинг ўзига хос хусусиятларини
белгилайдиган маданий фактларни билиш билан ҳам очиб беради ва
ўзлаштириш зарурлигини тақазо этади. Бундай фактлар, одатда, ―прецедент‖
деб номланади. Улар дунѐ ғоясини минималлаштирилган шаклда белгилаб
берувчи лингвомаданий ҳамжамият когнитив базасининг ядро қисмидир.
Ю.Н.Караулов тилшуносликда прецедентлик назариясининг асосчиси
ҳисобланади, у маълум бир шахс учун когнитив ва ҳиссий муносабатларда
муҳим бўлган бирликларни белгилаш учун прецедент матн тушунчасини
илмий фойдаланишга киритди
1
. Интертекстуаллик ҳар қандай замонавий
матннинг энг муҳим хусусияти ҳисобланади. Айнан интертекстуализм
тушунчаси асосида ―прецедент‖ атамаси пайдо бўлди ва шу асосда прецедент
бирликлар назарияси яратилди. Прецедент номлар интертекстуаллик
воситаларида муҳим ўринни эгаллайди. Масалан, таниқли исмлар матнда
нафақат маълум бир шахсни белгилаш учун, балки ўзига хос маданий
белгилар сифатида маълум фазилатлар, психотиплар, ҳодисалар, тақдирлар
сифатида ҳам ишлатилади.
Турли хил тилшунослик мактабларида Касанова ва Дон Жуан номлари
узоқ вақтдан, аѐлларга бўлган ҳаддан зиѐд кучли муҳаббат рамзи бўлиб
келган бўлса, Вольтер эркин фикрлашнинг, Дон Кихот ҳақиқат учун ҳалол
курашнинг рамзи бўлиб, айни пайтда ѐлғизликни ҳам акс эттиради. Улар
стереотипик фикрлашни шакллантиришга ва онгдаги воқеликни баҳолашга,
дунѐнинг миллий манзарасини шакллантириш ва ривожлантиришга, уларни
глобаллашув жараѐни доирасида ва глобал қадриятларни ҳисобга олган
ҳолда, халқаро маданият ва миллий анъаналар билан таништиришга ѐрдам
беради.
1
Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. – М., 1987. – С. 216-217.
2
Слышкин Г.Г. Лингвокультурные концепты прецедентных текстов [Текст] / Г.Г.Слышкин. – М.: Academia, 2000. – С. 29.
11
Прецедент номлар тил ва нутқ бирликлари сифатида дунѐ манзарасини
англашда воқеликни ифодалаш, туркумлаш, концепция ва баҳолаш учун
фойдаланиладиган когнитив-оғзаки бирликларнинг вакили сифатида ишлайди.
Прецедентлик назариясини ўрганишда И.В.Захаренко, Д.Б.Гудков,
Д.В.Багаева, В.В.Красных каби машҳур олимларнинг ҳиссаси беқиѐсдир. Ушбу
олимлар томонидан прецедент бирликларнинг турларидан бири бўлган
―прецедент матн‖ атамаси кенг миқѐсда тадқиқ қилинган.
Тилшунос Г.Г.Слышкин ҳам прецедент назарияси устида тадқиқот олиб
борган таниқли олимлардан биридир. Ю.Н.Карауловнинг ―прецедент матн‖
атамаси таърифига риоя қилган ҳолда, уни ―яхлитлик ва изчиллик билан
ажралиб турадиган ва маълум маданий гуруҳ учун қийматга эга бўлган ҳар
қандай рамзий бирликлар кетма-кетлиги‖ сифатида таърифлайди
2
. Прецедент
бирлик тушунчаси деганда, биз маълум ижтимоий ҳамжамият учун кенг
танилган ва аҳамиятли бўлган, мунозарада мунтазам равишда мурожаат
қилинадиган ижтимоий, тарихий ѐки маданий бирлик, матн ѐки шахсни
тушунамиз.
Прецедент номлар халқ маданиятида алоҳида ўрин тутади, улар миллий
ўзига хос хусусиятларни акс эттиради. Прецедент номлар бошқа онимлардан
дифференциал хусусиятлари, атрибутлари, энциклопедик маълумотларга
бойлиги билан ажралиб туради. Бу прецедент номларга маданий, тарихий ва
ижтимоий маълумот беришга имкон беради. Прецедент ном ўзининг маъноси
билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, маълум бир тилшунос онгида шаклланган ғоя
ва тасвирни ифодалашга ѐрдам беради.
В.В.Красных, Д.Б.Гудков, И.В.Захаренко ва Д.В.Багаевалар прецедент
номларни умумлашма даражаси кўламига кўра қуйидаги турларини қайд
этадилар:
1. Миллий прецедент номлар.
2. Универсал прецедент номлар
3
.
Миллий прецедент ном деганда, Навоий, Тўмарис, Алпомиш кабиларни
назарда тутсак, универсал прецедент номлар деганда, Наполеон, Колумб,
Аристотель каби бутун дунѐ учун таниқли бўлган прецедент шахслар ва улар
билан боғлиқ ишорани тушунамиз.
Тадқиқотчилар прецедентлик манбаи ва мақомига хизмат қилувчи
қуйидаги номлар гуруҳини тадқиқ этишни тавсия қилишади: антропонимлар,
2
Слышкин Г.Г. Лингвокультурные концепты прецедентных текстов [Текст] / Г.Г.Слышкин. – М.: Academia, 2000. – С. 29.
3
Красных В.В. Гудков Д.Б, Захаренко И.В, Багаева Д.В. Когнитивная база и прецедентные феномены в системе других
единици коммуникации [Текст] / В.В.Красных, Д.Б.Гудков, И.В.Захаренко, Д.В.Багаева// Вестник МГУ– 1997. – №3. – С. 63.
12
топонимлар, библионимлар, гидронимлар, теонимлар, хрематонимлар,
зоонимлар, мифонимлар, эртак қаҳрамонлари номлари, муқаддас китобларда
келтирилган исмлар, ташкилот ва муассаса объектларининг номлари ва
бошқа номлар
4
. Бу номларнинг турларини яна давом эттириш мумкин. Булар
орасидан қуйидаги турлар прецедент ном сифатида фаол қўлланади:
• антропонимлар (киши исмлари);
• теонимлар (худо, маъбуд ва пайғамбарлар номлари);
• топонимлар (жой номлари);
• библионимлар (китоб ва матн сарлавҳалари).
Ю.Н.Караулов таъкидлаганидек, прецедент номлар кучайтирувчи бўлиб,
муаллифга бадиий образ яратишда ѐрдам беради, улар прецедент матнда
мавжуд бўлган кенг кўламли когнитив ва ҳиссий-баҳоловчи жиҳатларни
жойлаштириш учун ихчам шаклдаги бой имкониятларни ўз ичига олади
5
.
Н.А.Голубева эса прецедент номларни баъзи бир нуфузли манбалар
томонидан яратилган лингвокультурологик бирликлар деб ҳисоблайди ва асл
маъноси ва стилистик жиҳатини ундан ажратиб ўзгартиришга қодир, деб
ҳисоблаб, логосистемалар сифатида таснифлайди
6
. Тадқиқотчи прецедент
тушунчасини ягона концептуал белги ва когнитив аҳамиятга эга модел
сифатида таърифлайди.
Тадқиқотчилар прецедент номларни қуйидагича тоифалашади:
1) прецедент номларнинг классик асарлар билан алоқаси;
2) баъзи ҳодисалар ҳақида умумий маълумот ѐки уларнинг лингвистик
жамият аъзоларининг кўпчилигига танишлиги;
3) мунтазам такрорланувчанлик, мос келадиган ҳодисаларни матнларда
такрорлаш;
4) маданий белги вазифасида номнинг такрорий келиши.
Демак, прецедент номлар тил ва нутқ бирликлари сифатида ―дунѐ ва
унинг
тасвирини
тузишда
воқеликни
ифодалаш,
таснифлаш,
концептуализация қилиш ва баҳолаш учун ишлатиладиган‖ тушунчалар
вазифасини бажаради.
Прецедент номлар матнни бирлаштириш ва тартибга солиш воситаси
бўлиб хизмат қилиши мумкин, улардан фойдаланиш эса ўқувчининг
эътиборини матн шаклига қаратишга ѐрдам беради. Прецедент номларни
4
Нахимова Е.А. Прецедентные онимы в современной российской массовой коммуникации: теория и методика
когнитивно-дискурсивного исследования: монография. Е.: ГОУ ВПО «Урал. гос. пед. ун-т», 2011. – С. 85-99.
5
Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность [Текст] / Ю.Н. Караулов. – М.: Наука, 1987. – C. 225.
6
Голубева Н.А. Слово. Текст. Дискурс. Прецедентные единицы. [Текст] / Н.А. Голубева // Язык, коммуникация и
социальная среда. – Воронеж, ВГУ. – 2007. – Вып. 5. – С. 152-168.
13
тушуниш ва идрок этиш ўқувчининг билимига боғлиқ, чунки матнни идрок этиш
жараѐни олдинги исмнинг ташувчисини таниб олиш жараѐни билан бирга
кечади
| 