O`ZBEK SHE’RIYATIDA BADIIY SAN’ATLARNING O`RNI

50 
Husayniyning badiiy ilmida, ya‘ni nutqdagi badiiy vositalarga bag‗ishlangan 
―Badoyi‘u-s-sanoyi‖(san‘at yangiliklari) degan risolasida o‗z aksini topganligini 
ko‗rishimiz mumkin. U XV asrning o‗rtalarida Nishopurda tug‗ilgan va 1513-yilning 
oxirida Mashhadda vafot etgandir. U asosiy tahsilni ya‘ni oliy ma‘lumotni Hirotda 
oladi. Uning butun biri lmiy pedagogik va adabiy faoliyati ham shu yerda o‘tadi. 
Navoiy ham o‗z tazkirasi bo‗lmish ―Majolisu-n-nafois‖da ham Atoulloh Husayniy 
haqida quyidagicha yozadi: ―Mir Atoulloh Nishopurdandur. Andin ilm tahsili uchun 
shahrg‗a (ya‗ni Hirotga) keldi. ―Qofiya‖ va ―Mutavassit‖ o‗qur erdi. Donishmand 
bo‗lguncha bir na‘v mustahsan maoshqa muvaffaq bo‗ldikim, andin ortiq bo‗lmoqda 
mumkin ermas. Bovujudi donishmandlar, she‘r-u muammovu san‘atida dag‗i 
mahorat paydo qil
di. Muammoga ko‗p mashg‗ul bo‗lur erdi. Halo saboq kasratidin
anga avqoti vafo qilmas. Ammo san‘atida kitobi tasnif qilib tur. ―Badoyi‘-i Atoyi‖g'a 
mavsumdur. Emdi bayozlardan bordi, ma‘lum emaskim, bu fanda harbiy hech kishi 
oncha jomi‘u mufid kitob bitirish bo‗lgan. Bovujudi ixtisoslashgan, maqlub-i 
mustaqil san‘atindakim, andin mushkul romani san‘at bo‗lmas, bu bayt ul risolada 
aning xossa baytidurkim: 
Shakar dahona g‗amxo‗rlik nazarida, 
Davron daniy-
imug‗ona darkash. 
Aning tab‘idiq qatga bu bayt dalil-i bastur. Faqir go‗stohliq yuzidan Mirg‗ader 
menkim, fazoyil-
u kamoling‗izg‗a ko‗ra darveshligingiz ham bo‗lsa erdi. Bilurkim, 
musallam tutmasa, sobit qilurme, lzarur attin musallam tutar‖.[Husayniy.A. "Badoyi 
us-
sanoyi‗‗3-bet] 
Bu asar fors tilida bitilg
an bo'lib, uning bir necha qo‗lyozma nusxasi bor. 
Shulardan biri 1974-
yilda Dushanbeda ―Irfon‖ nashriyotida Rahim Musulmonqulov 
tayyorlagan tojikcha nusxasi bo‘lib, u to‗liq emasligi, tekst ba‗zi o‗rinlarda 
―yengillashtirish‖ maqsadida o‗zgartirilgani va xatosi borligi uchun asarning 
o‗zbekcha tarjimasi Leningradda Saltikov-Shcherdin nomidagi saqlanayotgan 
qo‗lyozma nusxasining fotokopiyasidan Alibek Rustam tomonidan qaytadan nashr 
ettirilgandir. Bu nusxada ko‗p bo‗lmasada ammo tushib qolgan ba‘zi so‗zlar ham 
bor, Musulmonqulovda ba‘zi san‘atlarning nomi noto‗g‗ri o‗qilgan. Masalan, Shoir 
Atoulloh o‗zini so‗zboshida banda-yima‘bud-i ma‘niy, ya‘ni ma‘no sanamining quli 
degan. R.Musulmonqilov esa ma‘niy so‗zini mug‗niy[Husayniy.A."Badoyi us-
sanoyi‗‗1.11-bet] deb o‗qib, olimni boyituvchi sanamning quliga aylantirgan.Noshir 
ba‘zan o‗qilgan so‗zlarga to‗g‗ri harakatlarni qo‗yolmagan. Masalan: gird(atrof)-
gard(to‗zon)[Husayniy.A."Badoyius-sanoyi‗‗1.102-bet], 
isho‘re(bildirish)-
asho‘re(she‘rlar)[Husayniy.A. "Badoyi us-sanoyi‗‗ 1.147-bet].Ba‘zi o‘rinlarda esa bir 
so‘zni bir necha so‘zlarga aylantirish holatini ko‗rishimiz mumkin. Masalan: Tig‗-

51 
inavzududa (yangi artilgan tig‗)-ikkinchi qismdagi so‗z nav-ziduda (qurtdan 
yangi)[Husayniy.A."Badoyi 
us-
sanoyi‗‗1.105-bet]. 
Ba‘zi 
birikma 
tarkibidagi 
so‗zlarning chegarasini topolmagan. Masalan: bor-isitam(sitam yoki)-bo Rustam. 
Bundan tashqari iboralar va gaplarning ham chegarasi to‗g‗ri aniqlanmagan, 
natijada matn tushunib bo‗lmas darajaga kelgan deb Alibek Rustamov asl 
n
usxadan tarjima qilganlarini o‗z izohlarida keltiradi. Badiiy san‘atlarni o‗rganilish 
jihatini Atoulloh Husayniy uchga bo‗ladi: 
1)birinchi san‘atlar: lafziy san‘atlar 
2)ikkinchi san‘atlar: ma‗naviy san‘atlar 
3)uchunchi san‘atlar: ham lafziy, ham ma‘naviy san‘atlar 
1.Birinchi san‘atlarga, ya‘ni lafziy san‘atlarga: tarse‘, tajnis, sa‘j, munosabat, 
tashqari, tajziya, tardid, taattuf, tashri‘, zul qofiyatayn, tavshih, tarofuq, muqatta‘, 
e‘not, tavsim, mushajjar, muhokama. 
2.Ikkinchi san‘atlarga, ya‘ni ma‘naviy san‘atlarga: tavjih, iyhom, idmoj, ta‘liq, 
tajohulu-orif, talmih, irsolu-l-
masal, tariqasida, ig‗roq, g‗uluvv, ruju, iyjoz, iltifot, tafsir, 
muammo. 
3.Uchunchi san‘atlarga, ham ma‘naviy ham lafziy san‘atlar bo'lib, har 
ikkalasini ham o‘zida qamrab oluvchilar: mutobaqa, tadbij, husn-i taxallus, and, 
hall, tafviv, husn-
i maqta‘, iqtibos, baroat-i istihlol, haqiqiy taqobul kabi san‘atlar. 
Badiiy san‘atlarning tarixiy taqdiri bu xalq og‗zaki ijodiga, mifologiyaga, dinga borib 
taqaladi. Chunki inson dunyoga
keladiki, albatta, o‗zining hissiyotlariga ega bo'ladi. 
Hissiyotlar shakllanar ekan, insoniyot, o‗z orzu istaklarini jimjimador tasvirlashga, 
xayolotidagi chiroyli hayotni qurishga harakat qilgan va harakat qilib kelmoqda. 
Mana shunday tasvirlarni ifodal
ashda she‘riy san‘atlarni badiiy tasvirda qo‗llash 
uchun astoyidil urunishgan. 
Umrumning boshlarida, farog‗at yoshlarida bu kaminada dilrabo nazm-u 
san‘atkorona nutqqa tabiatan komillik bir mayl bor erdi va imkon boricha ushbu fan 
bilan mashg‗ul bo‗lar erdim.Tangriga hamdu shukrkim, ul asarlardan har 
nekim,zamonaviy sahifasida zohir bo‗lsa, ulug‗-u kichik qoshida manzuri maqbul 
bo‗ldi. Ammo ozgina fursat-u on o‗tishi-yu kichik bir vaqt-u zamon kechishi bilan 
ba‘zi vasvasalarni da‘f etish tashvishlariyu madrasalarda saboq berishishlari tufayli 
ul mayl poydevori bo‗shashib o‗shul yumush yemirildi, andoqkim yillarda o‗tub, 
ko‗ngul ul ish tegrasiga yovushmadi, ul boram an yozilib tartib berilgan ba‘zi 
varaqlar unutmang uyi burchaklarida to‗zon zarrasi yanglig‗ bekomenishon va 
e‘tiborsizlik change tuprog‗ida yer bilan barobaru yakson bo‗lib erdi. 
[Husayniy.A.Badoyi us-sanoyi.1.8-
bet]. Badiiy san‘atlarga to‗xtalganimizda, badiiy 
vositalarning maromida she‘riyatda qo‗llanishini, qanday farqlanishlar va 

52 
ifodalanishl
arni birinchilardan bo‗lib Rashiddin Vatvot, Ahmad Taroziylar mahorat 
bilan o‗rganganliklari haqida Atoulloh Husayniy o‗z asarida ta‘kidlab o‗tganlar. Yana 
asarda ma‘naviy go'zalliklar bayonida nomli bo‗limining birinchi na‘v qismda tavjih 
she‘riy san‘ati haqida quyidagicha keltiradi, tavjih-ani muhtamalu-z-ziddayn ham 
derlar va ul kalomni andog‗ ifoda etdiki, ikki turlicha ko‗rinishda bo‗lur va 
quydagicha: Men o‗z izlanishimni olib borgan holda, biz kabi o‗quvchilar va talaba 
yoshlar nazarida talmeh she‘riy san‘ati faqat bir tushunchaning saqlanib kelinishi 
jihatidan tarixiy shaxslarga ishora sifatida o‗rganib kelinadi, ammo Atoulloh 
Husayniy talmehga faqat tarixiy shaxslar emas, balki tarixiy muhim voqealarga ham 
ishoratlar berilishini ta‘kidlab o‗tadi hamda ta‘riflar keltiradi. Vahob Rahmonning 
―She‘riy san‘atlar‖ kitobida talmehga faqat bir tomonlama ta‘rif keltirishini ko‗rishimiz 
mumkin. Abdurauf Fitrat ham o‗zining darsligida badiiy san‘at vositalariga ham 
alohida to‗xtalib o‗tadi va san‘at o‗zi keng tushunchadir deb unga bir qator misollar 
keltirib, u quydagicha fikr keltiradi: adabiyot so‗zini tuzukkina onglamoq uchun 
birinchi go‗zal san‘atlar degan so‗zni ta‘rif qilib o‗tmoq lozim. San‘at lug‗atda hunar 
demoqdir:bir narsani yaxshi ishlab chiqarishdan iboratdir.Biron bir kishi 
toboqchilikda, biri tikuvchilikda yaxshi ishlasa, shu ish uning san‘ati bo‗ladir. Bu 
ma‘nodagi ―san‘at‖dan tilakda boshqacha bo‗lg‗an bir turli san‘atlar ham bor. 
Olaylik, san‘ati tanbur cholish bo‗lg‗an bir kishini yaxshilab choling‗an bir ―Iroq‖ kuyi 
bu kishining san'atidir. Iroq kuyining yoxshiligi esa kishiga ma‘naviy ta‘sir 
etmak,uning miyasini to'lqinlantirmoqdir. Shuning uchun buning yoxshilig‗iga, 
yoxshiliq emas, go‗zallik deyiladir. Bunday san‘atlarga esa ―go‗zal san‘atlar‖ 
deyiladir. Oddiy san‘atlarda tovar(material) tovush, ohang bo‗lsa, go‗zal san‘at 
musiqiy bo‗ladir; bo‗yovlar, chiziqlar bo‗lsa, rasm bo‗ladir; tosh yo boshqa turli 
ma‘danlar esa, haykalchilik bo‗ladir; tosh, yog‗och, kirgich, ganj, turnoq bo‗lsa, 
me‘morliq bo‗ladir; tan, mug‗a harakatlarini esa o‗yun(tans) bo‗ladir; gap, so‗z esa 
adabiyot bo‗ladir. Ularning turlari quyidagichadir: 
1.Musiqa. 
2.Rasm. 
3.Haykalchilik. 
4.Me‘morchilik. 
5.O‗yun(tans). 
6.Adabiyot. 
Go‗zal san‘atlarning mana shu oltita turi bir-biriga yaqinlashmoq e‗tibori bilan 
ikki turkumga ayriladir va ularni ham Fitrat ikkiga bo‗ladi. Birinchi turkumga: 
adabiyot, musiqa, o‗yun(tans), ikkinchi turkumga: rasm, haykal, me‘morliq 
kabilar.[Abdurauf F.2.20-21-bet] 

53 
Tildagi tovushdoshlik nutq g
o‗zalligining manbalaridan biri bo‗lib, bu narsa 
o‗y,fikrni talab qiladi.So‗zlarning ma‘no munosabati anchayin murakkabligi asnosida 
har biri insonni o‗ylashga majbur etadi.Tilning imkoniyati juda keng bo‗lib,ham 
shaklga, ham mazmunga asoslangan holda badiiy vositalarni vujudga keltiradi. 
Badiiy vositalardan butun xalq foydalanadi,nutq san‘atlari mohiyati nuqtai nazaridan 
butun bir nutqning o‗zi singari ijtimoiydir.Nutq san‘atlaridan mohirlik bilan 
foydalanuvchi so‗z ustalarining ham asosiy manbasi bu xalq og‗zaki ijodiyoti 
hisoblanadi.So‗z ustalari doimo xalqdan va boshqa so‗z usatalaridan o‗rgangan 
badiiy san‘atlarini bir oz boyitadi, ularga ishlov berib yangi va ba‘zida undanda 
go‗zal bo‗lgan namunalar yaratadi. Abdurauf Fitrat o‗z asarida buni juda sodda va 
aniq qilib ushuntirishga harakat qilgan.U tavz‘e, mubolag‗a, tazod she‘riy 
san‘atalarining kelib chiqish jarayonini ―qalovini topsang qor yonar maqoli bilan 
sharhlaydi. Unda insonning qalbi doimo go‗zallikka oshnoligi va shu bilan qandaydir 
yangiliklar yaratishni xohlaydi va u bunga muhtoj ekanligini aytadi,hamda bu 
maqolni oddiygina qalovini topsang o‗tin yaxshi yonadi‖ misolida desak ham 
bo‗lardi,ammo insonning ta‘bidagi go‗zallikka bo‗lgan intilish bu gapni 
go‗zallashtirishni xohlaydi, darhol ―o'tin‖ so'zini ―qor‖ so'zi bilan almashtiradi,natijada 
―qalovini topsang qor yonar‖ maqoli kelib chiqadi. Bu gap eshitganlarga 
yoqadi,qalov so‗zi qor so‗zi bilan uyg‗unlashadi,shu bilan bir qatorda mazkur
uyg‗unlik gapga go‗zal tus beradi. Bunday go‗zal ifodani, albatta, kishi 
yo‗qotmaslikka harakat qiladi va xalq buni o‗z qalbida maqol qilib asrab yuradi. 
Birinchidan ―qalov‖ bilan ―qor‖ uyg'un,ikkinchidan qor bilan olov bir-biriga qarama-
qarshi,zid,uchunchidan bo‗rttirish va mubolag‗a mavjud. Bunday xalq orasidagi 
jimjimador so‗zlarga befarq qaramagan olimlar,katta qiziqish bilan bu hodisalarni 
tekshiradi,sistemaga soladi va alohida bir nom qo‗ya boshlaydilar. Birinchi tovush 
uyg‗unligiga:qalov-qor-tavz‘e, Ikkinchi so‗zlarning zidligiga qor-olov-tazod.Uchunchi 
qalov so‗zining ahamiyatini bo‗rttirish mubolag‗a kabi badiiy san‘atlarini hosil 
qiladi.Keyin bunday hodisalarni o‗qituvchilar xalqining o‗ziga, olimlar tavsiyasi 
shaklida ilmiy qaytadan yetkazadilar. Shu bilan ilm rivojlanadi,olim xalqqa,xalq 
olimg
a xizmat qiladi. Fitrat mana shunday misollarni keltirgan holda nutqni go‗zal 
qiluvchi vositalarni ―san‘at‖ deb ataydi va badiiy san‘atlarga nutqni go‗zal qiluvchi 
vositalar yoki bo‗lmasa nutq san‘atlari deb ta‘rif beradi, bular: ishtiqoq, tavze, tajnis, 
mubolag‗a va boshqalar. Lekin biz yuqorida Atoulloh Husayniyning asarida badiiy 
san‘atlar turi 3 ga bo'linganini aytib o‘tganidik. Mana shunday tafovutlar badiiy 
san‘atlarning manbalarda turlicha kelishiga ham ishoradir. Atoulloh Husayniy o‗z 
asarida bad
iiy vositalarga anchayin chuqurroq yondoshganligini, ko‗plab 
ma‘lumotlar keltirganidan va tartiblab chiqqanidan ham bilishimiz mumkin. U ham 

54 
har bir badiiy vositalarga urg‗u berar ekan, har bir badiiy vositaga alohida bir ta‘rif 
berib chiqadi va misollar b
ilan keltiradi. Ma‘naviy go'zlliklar bayonida bo‗limida: 
―Ma‗naviy go‗zalliklar bayonida san‘at turi ham bu ikki na‘vdur. Birinchi na‘vi ya‘ni 
turi arab fusaholariga ham, ajam shuarolariga ham san‘at sifatida kiruvchi badiiy 
vositalar, ikkinchi turi esa fa
qat ajamliklar uchun badiiy vositaga kiruvchilar. ‖Birinchi 
na‘v: Tavjih-uningi kkinchi nomi muhtamalu-z-ziddayn ham derlar.Ikki turlicha
ko‗rinishni ifodalamoq degani. Rashid-i Vatvot deptur: muhtamalu-z-ziddayn, bu 
san‘atni zul vajhayn ham derlar,ul andoqkim,shoirlar bir baytni keltiradi va unda ikki 
xil ma‘no aks etadi. Tavjih lug‗atda yuz o‘girmak ma‘nosida keladi.Iyhom-ikkinchi
nomi tavriya ham derlar. Rashid-
i Vatvot ani taxyil ham deb ataydi.Uning ma‘nosi 
shundayki,kalomda bir lafz keltiriladi,u
ndan ikkita ma‘no anglashiladi,birinchi 
ma‘nosini topish qiyin emas,ammo ikkinchi ma‘noni topish qiyinroq bo‗lib,maqsad 
ham ana shu yiroq ma‘noni anglamoqdir.Bu san‘at ham ikki turga 
bo‘linadi:a)tavriya-yi mujarrad b)tavriya-muvashshah. Masalan, Lutfiyda Chin so‘zla 
xito xo‘blarig‘a ne bo'lursan? 
Tajohulu-l-orif-
so'zlaguncha nimanidir bilur,ammo bir nukta ya‘ni so‘z bilan 
o‘zini bilmagandek ko‘rsatur. ―Miftoh‖sohibi bu san‘atni suqu-ma‘lum masofa g‗ayrih, 
ya‘ni ma‘lum so‘zni noma‘lum o‘rinda qo‘llash deb keltiradi,ammo men buni tajohul 
deb atashni sevmayman deb, oyati karimalardan keltirib, sababini tushuntirib 
beradi. Tajohul asosidagi nuqtalar ko'p deb baytlar keltiradi: 
Bod-bahor ast yo nasim-I abirast, 
Yo asari gard xoki poydevori vazir ast. 
Ma‘nosi: 
Bu bahor yo'limizni yo abir nasimimi, 
Yo vazir oyog‗i ostidagi tuproq changini asarimi? 
Talmih-
kalomda mashhur qissa, mashhur she‘r, mashhur maqolga ishorat 
etmaktin iborat deya, 3 jihatdan izohlaydi.Birinchidan qissaga ishorat quydagicha 
keltiradi: 
Nur-i chashmam,begul-
I ro‗yat bo‗ston hol-i man, 
Gasht ham chun xolat-I Ya'qub dar baytu-l-hazan. 
Bu baytda Yusuf qissasiga ishorat keltirilgan bo‗lib, baytning tarjimasi 
quyidagicha holda keltiriladi: 
Ey ko‗zim nuri, yuzing gulisiz bo‗stonda holim 
Ya‘qubning g‗am uyidagi holatiga o‗xshab qoldi. 
Ya‘qub o‗z o‗g‗li Yusufdan ajralganlar g‗am chekib o‗tirgan kelasi baytu-l-
hazan, baytu-l-
huzn(g‗am uyi) kabi iboralar bilan ifodalanadi va ayriliqqa uchragan 

55 
har bir g‗am egasining uyi ham o‗shanga tashbihan shunday ma‘no anglashiladi. 
Ikkinchi jihatdan esa she‘rga ishoralar quyidagicha beriladi, Bayt: 
Pesh-i man hosil-i kavnayn buvad chun yak jav, 
Mazra‘-I charx chiro binamu dos-i mah-inav?! 
Ma‘nosi: 
Menga ikki olamning hosili bir arpachilikdir,shuning uchun osmon ekinzoriyu 
yangi oy o‗rog‗ini ko'rib nima qilaman. Uchunchi maqolga, nisbatan ishora esa 
quydagicha tasvirlanadi: 
Ashkro dardiy daparvardam base oxirmaromida 
Kardrusvo-yi jahone, dod nekiy ro jazo. 
―Izoh‖ sohibi va ―Tibyon‖ sohibi maqollarni talmihga kiritmapturlar, Alloma-yi 
Sheroziy depturkim, ulamolarining ba‘zilari kalomda maqol so‗zlarni o‗zlashtirib 
aytdilar va maqolni anga borlig‗icha ham kiriturlar. Alloma Taftazoniy derlar: bu 
san‘at talmih bo‗lib, ―l‖ tovushi ―m‖ dan oldin kelur. Ammo tamlih (―m‖ tovushi ―l‖dan 
oldin) bir narsani keltirmak, anda malohat-
u zarofat bo‗lg‗ay. Bu ikkalasi ikki xil 
san‘at bo‗lib, ularni alloma-yi She‘roziy har ikkisini bir deb anglab xatoga yo‗l 
qo‗ygandir. Bu xato yana takrorlanib, ba‘zilari buni bir mazhab qilib olgan deya 
o‘zqarashlarini keltiradi.Yana shunday ma‘lumotlar keltiriladi: bilgilkim talmihning 
ba‘zisi lug‗z(chiston)ga o'xshaydi va Shamsi Qays talmihga o‗zgacha ma‘no 
bergandir.Talmih lug‗atta bir nimaga nazar solmoq va bu san‘atta she‘r va andin 
o‗zga nimalarga ishorat etilgani uchun talmih deb atalur. [Husayniy.A. ―Badoyi us-
sanoyi‖.1.134-bet].Bundan tashqari ijodkor yana ko'plab she‘riy san‘atlarni alohida 
tasnif qilib, ma‘nolarini sharhlab chiqqandir. Ummuman olganda badiiy san‘atlar 
badiiy adabiyotimiznin
g go‗zal jihatlarini ochib beruvchi vositalardan hisoblanadi. 
Har bir badiiy san‘atning o‗z jilosi va mazmun mohiyati bordir. Ilmi bade‘ va ilmi 
balog'aning rivoji uchun badiiy san‘at vositalari muhim vazifa bajargan va bajarib 
kelmoqda. Ayniqsa, mumtoz adabiyotimizning qirralarini badiiy vositalarsiz tasavvur 
qila olmaymiz.Klassik adabiyotning har bir qirrasiga ular tomchi-
tomchi bo‗lib singib 
ketgandir. Butun bir xalq og‗zaki ijodidan (folklor)dan tortib keyingi davrlar Mahmud 
Koshg‗ariy, Yusuf Xos Hojib, Yugnakiy, Yassaviy, Rumiy, SayfiSaroyi, 
AlisherNavoiy, Bobur, Ogahiy, Furqatlar ijodidan toki bugungi kun zamonaviy 
adabiyotimizning qalbiga mukammal jipslashib ketganini ko‗ramiz. 

Download 1,16 Mb.