Qishloq xo'jaligi va baliqcliilik (2 soat) Moddiy ishlab chiqarishning yetakchi ikkinchi tarmog'i. Tovar qishloq xo' jaligi. lqtisodiy jihatdan turlicha rivojlangan davlatlarda qishloq xo'jaligining o'ziga xos rivojlanishi. Agrobiznes. "Yashil inqilob", uning tarkibiy qismlari: a) yangi ilg'or navlarni yaratish; b) irrigatsiyani kengaytirish; v) mexanizatsiyalash va kimyolash. Don ekinlari. Bug'doy, sholi va makkajo'xori ekiladigan asosiy rayonlar. Moyli ekinlar, ildizmevali ekinlar. Quvvat beruvchi, tolali o'simliklar. Tabiiy o'simliklar. Tabiiy kauchuk yetishtiriladigan regionlar. G'alla eksport qiladigan asosiy mamlakatlar: AQSH, Kanada, Avstraliya, Fransiya, Argentina. Chorvachilik, asosiy tarmoqlari: qoramolchilik, cho'chqachilik, qo'ychilik.Fransiya (France), Fransiya Respublikasi (République Française) - Gʻarbiy Yevropadagi davlat. Gʻarbda va shim. da Atlantika okeani hamda LaMansh boʻgʻozi, jan.da Oʻrta dengiz bilan oʻralgan. Maydoni 547,03 ming km². Argentina (Argentina), Argenti-na Respublikasi (República Argentina) - Jan. Amerikadagi davlat. Qit’aning jan.-sharqiy qismini, Olovli Yer o.ning sharqiy qismini va bir qancha orollarni egallaydi. Atlantika okeani sohilida joylashgan. Chorvachilik - qishloq xoʻjaligining asosiy tarmoklaridan biri. Ch. mahsulotlari yetishtirish uchun chorva mollarini boqish va urchitish bilan shugʻullanadi; aholini ish hayvonlari (ot, hoʻkiz, tuya, bugʻu), oziqovqat mahsulotlari (sut, qatiq, goʻsht, yogʻ, tuxum va boshqalar), yengil sanoatni xom ashyo (jun, teri, moʻyna va h.k.) Qishloq xo'jaligi va atrof muhit. Baliqchilik. Dengizlarda, okeanlarda va daryolarda baliq tutish. Jahonda tutiladigan baliqning 50%i oltita davlatga to'g'ri keladi: Yaponiya, Xitoy, Rossiya, AQSh, Chili, Peru. Asosiy baliq ovlanadigan rayonlar. Baliqlarni sun'iy havzalarda ko'paytirish. Akvakultura va marikultura tushunchalari.
Transport geografiyasi (1 soat). Transport moddiy ishlab chiqarishning uchinchi yetakchi tarmog'i. FTI ning transport rivojlanishiga ta'siri. Jahon transport geografiyasi sistemasidagi geografik tafovutlar. Mamlakatlarning ikki guruhi: iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar va rivojlanayotgan mamlakatlar transporti. Regional transport tizimlari. Quruqlik transporti: avtomobil, temir yo'l, quvur transporti. Avtomobil va temir yo'llarning uzunligi va zichligi. Temir yo'l uzunligiga ko'ra yetakchi davlatlar: AQSH, Rossiya, Kanada, Hindiston, Xitoy, Avstraliya, Argentina, Fransiya, Germaniya va Braziliya.Germaniya (nem. Deutschland), Germaniya Federativ Respublikasi (nem. Bundesrepublik Deutschland) - Markaziy Yevropadagi davlat. Shimoliy Boltiq dengizlari sohilida joylashadi. Maydoni 357 ming km2. Aholisi 81,084 million kishi (30. Sentyabr 2014) Hindiston (hindcha Bharat), Hindiston Respublikasi - Jan. Osiyolagi davlat. Hududi shim.dan jan.ga 3214 km, garbdan sharqqa 2933 km ga choʻzilgan. Shim.da Himolay togʻlari, garbda Arabiston dengizi, sharqda Bengaliya qoʻltig'i bilan oʻralgan. H.
Suv transporti: dengiz transporti, dengiz trassalari. tashiladigan.yuklar: tarkibi;. Dengiz savdo floti. Dengiz floti rivojlangan davlatlar: Liberiya, Panama, AQSH, Yaponiya, Gretsiya, Norvegiya, Buyuk Biitaniya, Shvetsiya, Italiya dengiz portlari. Yunoniston, Yunoniston Respublikasi (Helliniki Dimokratia) - Janubi-Sharqiy Yevropada, Bolqon yarim orolning janubida va uning atrofidagi orollarda (yiriklari - Krit, Evbeya, Rodos, Lesbos) joylashgan davlat. Panama (Panama), Panama Respublikasi (República de Panamá - Markaziy Amerikaning Panama boʻynida joylashgan davlat. Shim.dan Karib dengizi, jan.dan Tinch okean oʻrab turadi. Maydoni 78,2 ming km². Axrlisi 2,88 mln. kishi (2002) Italiya (Italia), Italiya Respublikasi (Repubblica Italiana) - Yevropa jan. da, Oʻrta dengiz havzasida joylashgan davlat. Apennin ya.o., Sitsiliya, Sardiniya va b. kichik orollarni oʻz ichiga olgan. Mayd. Norvegiya, Norvegiya Qirolligi (bukmolcha: Kongeriket Norge, nyunorskcha: Kongeriket Noreg) - Shimoliy Yevropadagi davlat. BMT aʼzosi. Skandinaviya yarim orolining gʻarbiy va shimoliy qismida. Maydoni 387 ming km2. Jahon portlari. Portlarning yuk o'tkazish quvvati. Jahon kema qatnovida yetakchi bo’lgan okeanlar. Dengiz kanallari, bo'gozlari. Ichki suv transport!. Kema qatnovi uchun qulay daryolar. Sun'iy suv yo'llari. Havo transport. Asosiy xususiyatlari. Havo transport eng rivojlangan davlatlar. Aeroportlar. Transport va atrof-muhit.
Xalqaro iqtisodiy aloqalar (1 soat). Yangi xalqaro iqtisodiy tartib va uning dasturi. Erkin iqtisodiy zonalar. Xalqaro savdo. Tovarlar tarkibi. Jahon savdosining geografik taqsimlanishidagi notekislik. Savdo balansi (muvozanati). Kredit-moliya munosabatlari. Erkin almashinadigan valyuta. Xalqaro ishlab chiqarish hamkorligi. Fan-texnika aloqalari. Xalqaro xizmat ko'rsatish sohasi. Xalqaro turizm. Dunyoning bosh turistik mintaqasi - Yevropa.
II bo' lim. Jahonning regional tavsifi (46 soat)
Yevropa mamlakatlari umumiy tavsifi (10 soat)
Hududi, chegaralari, geografik o'rni. Siyosiy xaritasining shakllanishidagi asosiy bosqichlar: birinchi va ikkinchi jahon urushlari hamda hozirgi bosqich. Tabiiy sharoiti va resurslari. Aholisi va uning asosiy ko'rsatkichlari. Urbanizatsiya darajasi va shaharlari.
Xo'jaligining umumiy ta'rifi. Sanoatning asosiy tarmoqlari: mashinasozlik, kimyo, yoqilg'i-energetika, metallurgiya, o'rmon, yengil sanoat. Qishloq xo' jaligi. Qishloq xo'jaligining Shimoliy Yevropa, O'rta Yevropa va Janubiy Yevropa turlari. Baliqchilik. Transporti: temir yo'l, avtomobil yo'llari, daryo, dengiz, havo, quvur transporti. Fan va moliya tizimi: ilmiy tadqiqot va bank markazlari. Dam olish va turizm hududlari. Atrof-muhitni muhofaza qilish va ekologik muammolar.
Rivojlanishning "markaziy o'qi". Yuksak rivojlangan, eski sanoat, qoloq agrar va yangi o'zlashtirilayotgan rayonlar. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning region xo'jaligi hududiy strukturasiga ta'siri.
Yevropaning subregionlari: Shimoliy, O'rta, Janubiy, Sharqiy Yevropa davlatlari.
Rossiya Federatsiyasi (2 soat). Hududi, chegaralari, geografik o'rni, tabiiy sharoiti va resurslari, aholisi. Xo'jaligi, sanoati, qishloq xo'jaligi, transporti, tashqi iqtisodiy aloqalari, iqtisodiy rayonlari.
Osiyo (20 soat). Umumiy tavsifi (3 soat). Hududi, chegaralari, geografik o'rni. Siyosiy xaritasining shakllanishidagi asosiy bosqichlari. Tabiiy sharoiti va resurslari.
Aholisi. Xo'jaligi. Sanoat rivojlanishidagi olti guruh mamlakatlar. Qishloq xo'jaligining asosiy rayonlari. Atrof-muhitni muhofaza qilish va ekologik muammolar. Osiyoning subregionlari: Janubi-g'arbiy Osiyo (Arab davatlari, Turkiya, Eron, Afg!oniston, Kavkaz davlatlari) Janubiy Osiyo Davlatlari (Hindiston, Pokiston, Butan, Nepal), Janubi-sharqiy Osiyo (Hindi-xitoy yarimoroii davlatlari, Indoneziya, Malayziya. Singapur, Filippin). Markaziy va Sharqiy Osiyo (Mo'g'iliston Xitoy, Koriya davlatlari Yaponiya).
O'zbekistonga qo'shni mamlakatlar (6 soat). Qozog'iston, Turkmaniston, Qirg'iziston, Tojikiston (4 soat).Filippin (Philippines), Filippin Respublikasi (tagalcha Republika ng Pilipinas, ing . Republic Philippines) - Jan.Sharqiy Osiyodagi davlat, Tinch okeandagi Filippin arxipelagida joylashgan. Maydoni 300 ming km². Singapur (Singapore) Singapur Respublikasi (ing . Republic of Singapore, malaycha Repablic Singapura) - Jan. Sharqiy Osiyodagi davlat. Singapur o. va unga tutash mayda orollar hamda Malakka ya.o.ning janubiy chekkasida joylashgan. Pokiston, Pokiston Islom Respublikasi (Islami Jamhyriya Pakistan) - Osiyo janubida, Hindiston yarim orolining shimoli-gʻarbidagi davlat. Maydoni 803,9 ming km2. Aholisi 193,238,868 kishi (2013). Poytaxti - Islomobod shahri. Turkiya (turkcha. Türkiye), Turkiya Respublikasi (turkcha. Türkiye Cumhuriyeti) - Osiyoning gʻarbiy qismi va Yevropaning jan. Turkiyaning poytaxti - Anqara shahri. Davlat tili - Turk tili. Maydoni - 783,562 km². Malayziya (Persekutuan Tanah Malaysiu) - Janubiy-Sharqiy Osiyodagi davlat. Hududini Jan. Xitoy dengizi ikkiga ajratib turadi; Gʻarbiy M. (Malayya) Malakka ya. o.ning jan.da, Sharkiy M. Kalimantal o.ning shim. Indoneziya (indon. Indonesia), Indoneziya Respublikasi (indon. Republik Indonesia) - Janubi-sharqiy Osiyodagi davlat. Dunyodagi eng katta Malay arxipelagining 17,5 ming oroli va Yangi Gvineya (Gʻarbiy Irian) orolining gʻarbiy qismida joylashgan. Tojikiston (toj. Тоҷикистон), Tojikiston Respublikasi (tojikcha. Ҷумҳурии Тоҷикистон) - Oʻrta Osiyoning janubi-sharqida joylashgan davlat. Maydoni 143.100 ming km². Aholisi 8,486,300 kishi (2014). Gʻarbiy va shimoli-gʻarbiy tomonidan Oʻzbekiston bilan, shimoliy tomonidan Qirgʻiziston, sharqiy tomonidan Xitoy bilan va janubiy tomonidan Afgʻoniston davlatlari bilan chegaradosh. Turkmaniston (turkmancha. Türkmenistan), Turkmaniston Respublikasi (turkmancha. Türkmenistan Respublikasy) - Oʻrta Osiyoning jan.gʻarbida joylashgan davlat. Maydoni 488,1 ming km². Aholisi 5,113 mln. kishi (2013). Umumiy tavsif: mustaqillik yillarida bu mamlakatlarda ro'y bergan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy, madaniy o'zgarishlar. Har bir davlatning hududiy chegaralari, aholisi, tabiiy sharoitiga, tabiiy resurslariga xo'jalik va siyosiy jihatdan baho berish. Ularning xo'jaligiga umumiy sanoati, qishloq xo'jaligi, transporti, siyosiy va iqtisodiy aloqalari, O'zbekiston bilan har tomonlama aloqalari, Buyuk Ipak yo'lini tiklash uchun harakati.
Turkiya, Eron, Afg'oniston, Pokiston (2 soat) Hududi, tabiiy sharoiti va resurslariga xo'jalik jihatdan tavsif. Aholisi, xo' jaligi. Tashqi iqtisodiy, siyosiy va boshqa xil aloqalari. O'zbekiston bilan aloqalarining rivojlanayotgani.
Xitoy (3 soat) Maydoni, chegaralari, geografik o'rni. Tabiiy sharoiti va resurslari, aholisi, demografik siyosati, xo'jaligi, sanoati va qishloq xo'jaligining asosiy tarmoqlari. Iqtisodiy zonalari (sharqiy, markaziy, g'arbiy).
Yaponiya (2 soat) Maydoni, chegaralari, geografik o'rni. Tabiiy sharoiti va resurslari. Aholisi va uning ko'rsatkichlari. Xo'jaligi. Sanoatining asosiy tarmoqlari. Qishloq xo'jaligi. Transporti.
Hindiston (2 soat) Maydoni, chegaralari, geografik o'rni. Tabiiy sharoiti va resurslari. Aholisi, xo'jaligi, sanoati, qishloq xo'jaligi, transporti.
Janubi-g'arbiy Osiyo davlatlari (2 soat) Hududi, chegaralari, geografik o'rni. Siyosiy xaritasining shakllanishi. Tabiiy sharoiti va resurslari. Yoqilg'i-energetika resurslari va ularning region davlatlari xo'jaligi rivojlanishidagi ahamiyati. Aholisi. Sanoati va qishloq xo' jaligining xalqaro ixtisoslashgan tarmoqlari. Transporti, subregionlari.
Janubi-sharqiy Osiyo davlatlari (2 soat) Hududi, chegaralari, geografik o'rni. Siyosiy xaritasi. Davlatlari va davlat tuzumi. Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari. Aholisi. Xo'jaligining xalqaro ixtisoslashgan sohalari. Transporti, subregionlari.
Afrika (3 soat) Maydoni, chegaralari, geografik o'rni. Siyosiy xaritasi shakllanishidagi asosiy bosqichlar. "Afrika yili". Afrikaning hozirgi siyosiy xaritasi, davlatlari va ularning turlari. Tabiiy sharoitining o'ziga xos xususiyatlari, tabiiy boyliklari: mineral, yer, suv, biologik, rekretsiya. Aholisi va uning asosiy ko'rsatkichlari. Urbanizatsiya darajasi va shaharlari. Xo'jaligi. Afrikaning dunyo xo'jaligida tutgan o'rni. Sanoati. Tog' -kon sanoati. Qishloq xo'jaligi.,Dehqonch'ilik va chorvachilik rayonlari. Afrikaning jahon tog' -kon sanoati ,va qishloq .xo'jaligi mahsulotlari yctishtjrishdagi. o'rni. Sanoat va oziq-ovqatlar yetishtiradigan davlatlar. Transporti va Afrikaning subregionlari.
Avstraliya va Okeaniya (2 soat) Hududi, chegaralari, geografik o'rni.Okeaniya - Tinch okeanning markaziy va gʻarbiy qismlaridagi orollar toʻdasi. 28°25’ shahrik. bilan 52°30’ j.k.lar va 130° shq. u. bilan 105° gʻ.u.lar oraligʻida. Gʻarbiy qismi Avstraliya va Malay arxipelagiga yondosh. O. Siyosiy xaritasi. Davlatlari. Orol davlatlarining ko'pligi. Tabiiy sharoiti va tabiiy boyliklari. Aholisi. Xo'jalik rivojlanishining asosiy xususiyatlari. Sanoatining asosiy tarmoqlari. Qishloq xo' jaligi. Chorvachilik. Subregionlari: Avstraliya Ittifoqi, Yangi Zelandiya, Polineziya, Mikroneziya, Melaneziya davlatlari.
Shimoliy Amerika davlatlari (3 soat) Hududi, chegaralari, geografik o'rni. Siyosiy xaritasining shakllanishidagi asosiy geografik bosqichlar. Tabiiy sharoiti va resurslarining xo'jalik rivojlanishidagi ahamiyati. Aholi tarkibining shakllanishidagi o'ziga xos jihatlari. Urbanizatsiya darajasi, yirik shaharlari. Xo'jaligi. Sanoatining asosiy tarmoqlari. Qishloq xo'jaligi, transporti.
AQSH. Maydoni, chegaralari, geografik joylanishining o'ziga xos xususiyatlari. Tabiiy sharoiti va resurslari. Urbanizatsiya darajasi, shaharlari. Sanoatining asosiy tarmoqlari. Qishloq xo'jaligi. Transporti va transport magistrallari. AQSh regionlari.
Markaziy Amerika davlatlari Hududi, chegaralari, geografik o'rni. Siyosiy xaritasi. Davlatlari. Tabiiy sharoiti va resurslari. Aholisi. Xo'jalik rivojlanishining asosiy xususiyatlari. Sanoati va qishloq xo'jaligining asosiy yutuqlari. O'ziga xos xususiyatlari. Subregionlari. Quruqlikdagi davlatlar, Karib havzasidagi davlatlar.
Kanada Maydoni, chegaralari, geografik joylanishi. Tabiiy sharoiti va resurslari. Tabiiy resurslari joylanishidagi tafovutlar. Sanoati va qishloq xo'jaligining asosiy tarmoqlari. Transporti. Hududiy tafovutlari.
Janubiy Amerika va Karib dengizi bo'yi davlatlari (3 soat)
Hududi, chegaralari, geografik o'rni. Siyosiy xaritasi, davlatlari va davlat tuzumi. Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari. Tabiiy resurslarining joylanishi. Suv resurslari bilan yuqori darajada ta'minlanganligi. Aholisi: ko'payishi, etnik tarkibi, urbanizatsiya. Aholi joylanishidagi uch eng asosiy xususiyat. Urbanizatsiya darajasi va kentlari. Xo'jaligi. Plantatsiya xo'jaligi. Xo' jaligining hududiy tuzilishi va regional siyosat. Atrof-muhitni muhofaza qilish va ekologik muammolar. Subregionlari: And davlatlari, Materikning sharqiy qismidagi davlatlar. Braziliya xo'jaligi.
Insoniyatning global muammolari (3 soat)
Global muammolar tushunchasi. Tinchlik va qurolsizlanish, yangi jahon urushining oldini olish muammosi. Ekologik muammo, ekologik tanazzul. Demografik muammo. Demografik tanazzul. Demografik.Siyosat energetika va xom ashyo muammolari sabablari va hal qilish yo'llari. Oziq-ovqat muammosi. mazkur muammoni yechishning ekstensiv va intensiv yo'llari. Dunyo okeanidan foydalanish muammosi. Dengiz xo'jaligi. Dengiz xaritasi. Global muammolarining o'zaro aloqadorligi. Rivojlanayotgan davlatlarni qoloqlikdan chiqarish - eng katta umumbashariy muammo. Global ilmiy bashoratlar. Global ilmiy taxminlar (gipotezalar). Issiqxona samarasi, Yer yuzi aholisi sonining barqarorlashuvi, Oykumenapolis gipotezalari. Global loyihalar. Jahon XXI asrda.
-
Yevropa mamlakatlariga umumiy geografik tavsif
Yevropa nisbatan kichik qit'a bo'lsa ham, uning geografik o'rni bu yerda xilma-xil iqlim mintaqalari va tabiat zonalarining shakllanishiga sabab bo'ldi. Mintaqa - Yer yuzasining tabiiy geografik kenglik zonalligining eng yuqori bosqichi. Yer pusti yoki geografik qobiqning biror jihatdan oʻxshash boʻlgan, kenglik boʻylab choʻzilgan nisbatan kambar qismi. M. Shuning uchun ham qit'aga xilma-xil tabiiy sharoit xosdir.
Yevropa har xil relyef shakllari — tekislik va pasttekisliklar, qir va tog’lar mavjudligi bilan ajralib turadi. Yevropada 26 ta har xil morfostruktura, 9 ta tabiiy-geografik o'lka ajratiladi. Yevropada o'rtacha balandlikdagi tog'lar esa ancha katta maydonni egallaydi. Ularning ko'pchiligidan dovonlar orqali transport yo’llari o'tkazilgan.
Yevropa hududi G'arbiy, Shimoliy, Janubiy va Sharqiy Yevropaga taqsimlanadi.
Yevropada murakkab demografik vaziyat mavjud bo'lib, u mamlakatlar va regionlarning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga juda katta ta'sir ko'rsatmoqda. Jahon miqyosida eng past darajadagi tug'ilish va tabiiy o'sish mavjud bo'lgan Yevropaga hozirgi vaqtda barqaror tarzda «Demografik qish» holati xosdir. Tug'ilish va tabiiy o'sish sur'atlari XX asrning ikkinchi yarmida keskin qisqardi.
Yevropada murakkab demografik vaziyat mavjud bo'lib, u mamlakatlar va regionlarning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga juda katta ta'sir ko'rsatmoqda. Jahon miqyosida eng past darajadagi tug'ilish va tabiiy o'sish mavjud bo'lgan Yevropaga hozirgi vaqtda barqaror tarzda «Demografik qish» holati xosdir. Tug'ilish va tabiiy o'sish sur'atlari XX asrning ikkinchi yarmida keskin qisqardi. Tug'ilish 26-28 promilledan 11—13 promillega, tabiiy o'sish 16—18 promilledan 2—4 promillega tushib qoldi. Tug'ilish va tabiiy o'sish darajalarining keskin pasayishi har xil sabablar bilan bog'langan.
Hozirgi vaqtda tug'ilishning nisbatan yuqori ko'rsatkichlari Irlandiya, Luksemburg, Malta, Islandiya va Makedoniya mamlakatlariga xosdir. Luksemburg (Luxembourg, Luxemburg), Lyuksemburg Buyuk Hersogligi (Grand-Duche de Luxembourd, Grossherzogtum Luxemburg) - Gʻarbiy Yevropadagi davlat. Maydoni 2586 km². Aholisi 443 ming kishi (2001). Poytaxti - Lyuksemburg shahri Maʼmuriy jihatdan 3 okrugga, okruglar kantonlarga, kantonlar kommu-nalarga boʻlinadi. Islandiya (Island), Islandiya Respublikasi (Lydveldid Island) - Atlantika okeanining shim. qismidagi Islandiya o.da joylashgan davlat. Mayd. 103 ming km2. Aholisi 278 ming kishi (2001). Maʼmuriy jihatdan 23 okrug (sisla)ga, ular esa jamoalarga bulinadi. Irlandiya (irlandcha Eire, ing . lrelang) - Gʻarbiy Yevropada, Irlandiya o. da joylashgan davlat. Mayd. 70,3 ming km2. Aholisi 3,84 mln. kishi (2001). Maʼmuriy jihatdan 26 graflikka boʻlinadi, ular 4 tarixiy viloyat (province)ra birlashadi. O'rtacha tug'ilish darajasi Avstriya, Shvetsariya, Niderlandiya, Norvegiya, Portugaliya, Gretsiya, Finlyandiya, Fransiya, Slovakiya, Shvetsiyada kuzatilmoqda.Avstriya, Avstriya Respublikasi (nem. Österreich, MFA(olm.): Andoza:Audio-IPA) - Markaziy Yevropadagi davlat, Dunayning o‘rta oqimi havzasida joylashgan. Maydoni 83 ming 858 km2. Aholisi 8 460 390 kishi (2012). Slovakiya (Slovensko), Slovak Respublikasi (Slovenská republika) - Markaziy Yevropada joylashgan davlat. Maydoni 49 ming km². Aholisi 5,41 mln. kishi (2012). Maʼmuriy jihatdan 8 oʻlkaga boʻlinadi. Poytaxti - Bratislava sh. Portugaliya (Portugal), Portugaliya Respublikasi (República Portuguesa) - Yevropaning jan. -gʻarbida, Pirenei ya.o.da joylashgan davlat. Atlantika okeanidagi Azor o.lari va Madeyra arxipelagini oʻz ichiga oladi.
Yevropa — aholi migratsiyalarining ham yirik markazi hisoblanadi. Buyuk geografik kashfiyotlar davridan beri Yevropa aholisi okeanorti mamlakatlariga ko'chib o'tadigan eng katta region hisoblanadi.
Ispaniya subtropik mintaqada joylashgan. Hududining aksar qismi yassitog'lik, o'rtacha balandlikdagi tizmalar, yassitog'liklar va pasttekisliklardan iborat. Syerra-Nevado tizmasidagi Mulasen tog'i (3478 m) Ispaniyadagi eng baland tog'dir. Mamlakatning asosiy daryolari: Tixo, Ebro, Gvadalkvivir, Dyeero, Gvadiana va boshqalar. Ispaniyada uran, mis, simob, qo'rg'oshin, temir, volfram, qalay, oltin, kumush, margimush, marganes konlari bor. Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Ispaniya (España), Ispaniya Qirolligi (Reino de España) - Yevropaning jan.gʻarbida, Pireney ya.o.da joylashgan davlat. Oʻrta dengizdagi Balear (shu jumladan Pitius), Atlantika okeanidagi Kanar o.lari, Afrikaning shim. Hududning 31% i ekin ekiladigan yerlar. 31% o'rmonlar va butazorlar, 21% o'tloq va yaylovlardan iborat.
Ispaniya subtropik mintaqada. Qirg‘oq chizig‘ining uzunligi orollar bilan birga 5 ming km dan kо‘proq. Ispaniya hududining aksar qismi plato, о‘rtacha balandlikdagi tizmalar, yassitog‘liklar va pasttekisliklardan iborat. Platolarning balandligi shimoli-g‘arbda 800— 1000 m, janubi-sharqda 500—600 m. Ular о‘rtasida janubi-g‘arbdan shimoli-sharqda yо‘nalgan Markaziy Kordilyera tog‘ tizmalari bor. Ispaniyaning shimoli-g‘arbida Galisiya massivi va Leon tog‘lari, Biskay qultig‘i sohilida Kantabriya tog‘lari bor. Sohil - 1) quruklikning suv havzasi (dengiz, koʻl, dare va boshqalar) qirgʻogʻi boʻylab choʻzilgan va ularga nishab boʻlgan qismi, relyefi hozirgi zamon va kad. relyef shakllariga mos boʻladi. S. 3 zona: 1) dengizboʻyi - dengiz terrasalari zonasi, 2) hozirgi zamon qirgʻoq shakllari rivojlanayotgan qirgʻoq zonasi, 3) suv bosgan qad. Ular sharqda Pirenei tog‘lariga ulanib ketadi. Janub va janubi-sharqida Andalusiya tog‘lari, janubi-g‘arbida Andalusiya pasttekisligi bor. Syerra-Nevada tizmasidagi Mulasen tog‘i (3478 m) Ispaniyadagi eng baland tog‘dir. Ispaniyada uran, mis, simob, qо‘rg‘oshin, temir. volfram, qalay, oltin, kumush, margimush, marganets konlari bor. Toshkо‘mir, kaliy tuzi, kaolin, apatit ham qazib olinadi.
Hududi, chegaralari, geografik o'rni. Yevropa qit'asining maydoni 10 mln. kv km ni tashkil etadi. Shundan 5,9 mln. kv km ga teng hududda Rossiyadan tashqari Yevropadagi barcha mamlakatlar, shu jumladan, sobiq Ittifoq respublikalari joylashgan. Rossiya Federatsiyasi jami hududining 4,1 mln.Maydon - ochiq, meʼmoriy jihatdan tartibga keltirilgan, atrofi bino, inshootlar yoki daraxtlar bilan toʻsilgan keng satq. Toʻrtburchakli, temperaturapetsiyasimon. doirasimon, tuxumsimon (oval) va boshqa shakllarda yopiq yoki ochiq holda boʻladi. Marganets (nem. Marganerz - marganets rudasi; lot. Manganum), Mn - Mendeleyev davriy sistemasining VII guruh kimyoviy elementi. Tartib rakami 25, atom massasi 54,9380. Tabiatda 1 ta barqaror izotopi 55Mp maʼlum. Rossiya (ruscha. Россия), Rossiya Federatsiyasi (ruscha. Российская Федерация) - Yevropaning sharqida, Osiyoning shimolida joylashgan mamlakat. Maydoni jihatidan dunyoda eng katta mamlakat. Quruqlikdagi chegarasi 22125,3 km, dengiz chegarasi 38807,5 km. R. kv km ga teng qismi Yevropa qit'asiga to'g'ri keladi.
Yevropa qit'asi Shimoldan Janubga (Shpitsbergen orolidan O'rta dengizda joylashgan Krit oroligacha) 5 ming km ga, G'arbdan Sharqqa (Portugaliyaning Atlantika okeani sohilidan Rossiyaning Ural tog'laridagi Yevropa — Osiyo qit'alari chegarasigacha) 6 ming km ga cho'zilgan. Atlantika okeani hajmi boʻyicha ikkinchi (Tinch okeanidan keyin) okeandir. Yevropa va Afrikani Amerika qitʼasidan ajratib turadi. Sathi - 106.2 million km², oʻrtacha chuqurligi - 3314 m, eng chuqur nuqtasi - Puerto Riko Botigʻi (9219 m).
Yevropa aholisi (Rossiya aholisini hisoblamaganda) 2004- yil boshida mln. kishini tashkil etdi yoki 1900 - yilga nisbatan (300 mln) deyarli ikki marta ko'paydi. Lekin, dunyo aholisi sonidagi uning salmog'i XX asr ichida 18% dan 9% gacha kamaydi.
Yevropa nisbatan kichik qit'a bo'lsa ham, uning geografik o'rni bu yerda xilma-xil iqlim mintaqalari va tabiat zonalarining shakllanishiga sabab bo'ldi. Shuning uchun ham qit'aga xilma-xil tabiiy sharoit xosdir.
Yevropa har xil relyef shakllari — tekislik va pasttekisliklar, qir va tog’lar mavjudligi bilan ajralib turadi. Yevropada 26 ta har xil morfostruktura, 9 ta tabiiy-geografik o'lka ajratiladi. Yevropada o'rtacha balandlikdagi tog'lar esa ancha katta maydonni egallaydi. Ularning ko'pchiligidan dovonlar orqali transport yo’llari o'tkazilgan.
Yevropa hududi g'arb, shimol va janub tomonlardan dengiz va okeanlar suvi bilan o'ralgan. Shuning uchun ham Yevropada (Rossiyani hisobga olmaganda) dengizdan 600 km uzoqlikda bo'lgan joy yo'q. Jumladan, Buyuk Britaniyaning katta qismida aholi dengizdan atigi 60—80 km ga teng uzoqlikda istiqomat qiladi. Buyuk Britaniya, Britaniya, (ingl. Great Britain) Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya Birlashgan Qirolligi (ingl. United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland) - Shimoli-Gʻarbiy Yevropadagi davlat. Boshqa qit'a va materiklardan farqli o'laroq, Yevropa hududining 28% i inson tomonidan o'zlashtirilmagan, xolos.
Yevropa hududi G'arbiy, Shimoliy, Janubiy va Sharqiy Yevropaga taqsimlanadi.
Ushbu regionlar ichida iqtisodiy jihatdan G'arbiy va Shimoliy Yevropa eng rivojlangan, Sharqiy Yevropa esa nisbatan bo'sh rivojlangan hisoblanadi.
Yevropa mamlakatlari aholisi. Yevropada murakkab demografik vaziyat mavjud bo'lib, u mamlakatlar va regionlarning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga juda katta ta'sir ko'rsatmoqda. Jahon miqyosida eng past darajadagi tug'ilish va tabiiy o'sish mavjud bo'lgan Yevropaga hozirgi vaqtda barqaror tarzda «Demografik qish» holati xosdir. Tug'ilish va tabiiy o'sish sur'atlari XX asrning ikkinchi yarmida keskin qisqardi. Tug'ilish 26-28 promilledan 11—13 promillega, tabiiy o'sish 16—18 promilledan 2—4 promillega tushib qoldi. Tug'ilish va tabiiy o'sish darajalarining keskin pasayishi har xil sabablar bilan bog'langan.
Hozirgi vaqtda tug'ilishning nisbatan yuqori ko'rsatkichlari Irlandiya, Luksemburg, Malta, Islandiya va Makedoniya mamlakatlariga xosdir. O'rtacha tug'ilish darajasi Avstriya, Shvetsariya, Niderlandiya, Norvegiya, Portugaliya, Gretsiya, Finlyandiya, Fransiya, Slovakiya, Shvetsiyada kuzatilmoqda. Shular bilan birga, tug'ilish darajasi keskin pasayib, tabiiy o'sish manfiy ko'rsatkichga ega (o'lganlar soni tug'ilganlar sonidan ortiq) bo'lgan mamlakatlar soni yildan- yilga ko'payib bormoqda. Bolgariya, Xorvatiya, Latviya, Litva, Ukraina, Ruminiya, Estoniya, Moldova, Vengriya shunday mamlakatlar jumlasidandir. Mojariston (Magyarorszag), Mojariston Respublikasi (Magyar Koztar-sasag) - Yevropaning markaziy qismida, Dunay daryosining oʻrta oqimida joylashgan davlat. Mayd. 93 ming km2. Yevropa Ittifoqi va BMTning aʼzosidir. Latviya (Latvija), Latviya Respublikasi (Latvijas Republika) - Yevropaning shim.-gʻarbida, Boltiq dengizi boʻyida joylashgan davlat. Maydoni 64,589 ming km². Aholisi 2, 385 mln. kishi (2001). Poytaxti - Riga shahri Maʼmuriy jihatdan 26 tuman (rajons)ra boʻlinadi, 7 shahar bor. Estoniya, Estoniya Respublikasi - Sharqiy Yevropada, Boltiq dengizi boʻyidagi davlat. Maydoni 45,2 ming km². Aholisi 1,408 mln. kishi (2003). Poytaxti - Tallin shahri Maʼmuriy jihatdan 15 uyezdga boʻlinadi. Moldaviya (mold. ro, ), Moldova Respublikasi (mold. ro, ) - Yevropaning janubi-sharqiy qismidagi davlat. Ukraina va Ruminiya bilan chegaradosh. Maydoni 33 846 km2. Aholisi 3,557,600 kishi (2014). Jahonda aholisi boʻyicha 118 oʻrinni va hududi boʻyicha 135-oʻrinni egallaydi. Ruminiya (Romania) - Yevropaning janubiy sharqida joylashgan davlat. Maydoni 238391 km². Aholisi 21,33 mln. kishi (2012). Poytaxti - Buharest shahri. Maʼmuriy jihatdan 40 uyezd (iudet) va uyezdga tenglashtirilgan Buharest munitsipiyasiga boʻlinadi. Ukraina (ukr. Україна) - Yevropaning jan.sharqida joylashgan davlat. Maydoni 596,06 ming km². Aholisi 45 553 ming. kishi (2013.01.15). Poytaxti - Kiyev sh. Maʼmuriy jihatdan 23 viloyat - Vinnitsa, Volin, Dnepropetrovsk, Donetsk, Jitomir, Zakarpatye, Zaporojye, IvanoFrankovsk, Kiyev, Kirovograd, Lugansk, Lvov, Nikolayev, Odessa, Poltava, Rovno, Sevastopol, Simferopol, Sumi, Ternopol, Xarkov, Xerson, Xmelnitskiy, Cherkassi, Chernovsi, Chernigov viloyatlari, Kiyev sh.lariga boʻlinadi. Xorvatiya (Hrvatska), Xorvatiya Respublikasi (Republika Hrvatska) - Bolqon ya.o.ning shim.gʻarbiy kismida joylashgan davlat. Maydoni 56,6 ming km². Aholisi 4,267 mln. kishi (2012). Poytaxti - Zagreb sh. Bolgariya (bolg. България), rasman Bolgariya Respublikasi (bolg. Република България) - Yevropaning janubiy, Bolqon yarim orolining sharqiy qismidagi davlat. Sharqda Qora dengiz bilan oʻralgan. Maydoni 111 ming km². Mazkur davlatlarda tug'ish yoshidagi ikki ayolga tug'ilgan ikki-uch bola to’g’ri kelmoqda, xolos. Natijada, aholining mutlaq soni kamaymoqda.
Yevropa aholi o'rtasida umumiy o'lim koeffitsiyentining nisbatan yuqori ekanligi bilan ajralib turadi. Aholining har 1000 kishiga nisbatan o'lganlarl bu yerda 2003-yilda 12 kishini tashkil etdi. Bu ko'rsatkich aholining yosh tarkibida keksa yoshdagilarning ulushi yuqori bo'lgan mamlakatlar (Germaniya, Shvetsiya, Fransiya, Belgiya, Niderlandiya, Norvegiya, Finlandiya va b.) da yana ham yuqori darajaga egaligi bilan ajralib turadi. Shu vaqtning o'zida aholi tarkibida bolalar va yoshlar salmog'i nisbatan katta bo'lgan mamlakatlar (Portugaliya, Polsha, Gretsiya, Italiya, Albaniya) da umumiy o'lim koeffitsiyenti birmuncha pastdir. Albaniya, Albaniya Respublikasi (Republika e Shqipërisë) - Bolqon yarim orolining janubi-g‘arbidagi davlat. Adriatika va Ioni dengizlari sohilida joylashgan. Maʼmuriy jihatdan 36 retaga bo‘lingan. Poytaxti alohida maʼmuriy birlik qilib ajratilgan. Belgiya, Belgiya Qirolligi (flamandcha: Koninkrijk België; frans.: Royaume de Belgique) - Gʻarbiy Yevropadagi davlat. Shim. dengiz sohilida joylashgan. Maʼmuriy jihatdan 3 regionga, regionlar viloyat (provinsiya)larga, viloyatlar kommunalarga boʻlingan. Pólsha (Pólsha Respúblikasi, bunda mamlakatning rasmiy nomida zamonaviy polyakcha republika (respublika) soʻzi emas, balki eski - Rzeczpospolita (polyakchadan: Mushtarak narsa) soʻzi ishlatiladi) - Yevropadagi davlat, shimoldan Boltiq dengizi bilan yuviladi.
Yevropa davlatlari (Albaniyadan tashqari) aholi sonini tabiiy takror barpo etilishining birinchi turiga mansubdirlar. So'nggi chorak asrda Bolgariya va Vengriyada faol demografik siyosat olib borildi. Shunga qaramasdan aholining o'sish sur'atlari deyarli o'zgarmadi va uning darajasi pasayishda davom etdi. Oqibatda, Vengriyada aholi soni 1980—2003- yillarda 220 ming kishiga qisqardi. Ruminiyada har 1000 ta tug'ilgan go'dakdan 23 tasi bir yoshga yetmasdan o'lmoqda. G'arbiy Yevropada bu ko'rsatkich 6—10 bolaga to'g'ri keladi. Umumiy tarzda shuni ta'kidlash mumkinki, XX asrning so'nggi 10 yili va XXI asrning dastlabki davrida Sharqiy Yevropada qoniqarsiz demografik vaziyat yuzaga keldi.
Yevropa — aholi migratsiyalarining ham yirik markazi hisoblanadi. Buyuk geografik kashfiyotlar davridan beri Yevropa aholisi okeanorti mamlakatlariga ko'chib o'tadigan eng katta region hisoblanadi. Bir asr davomida (1815—1914-yillar) emigratsiya 35—40 mln. kishini qamrab oldi. Ikkinchi jahon urushi davrida ayrim davlatlardan yoppasiga aholining emigratsiyasi kuzatildi. Ikkinchi jahon urushi (1939- 45) - Olmoniya, Italiya va Yaponiyaning aybi bilan boshlangan jahon tarixidagi eng yirik urush. 20-a. fojiasi sifatida insoniyat tarixiga kirdi. Bu urushning kelib chiqishida asosiy rolni fashistlar Olmoniyasi oʻynadi. Birinchi navbatda bu Sharqiy Yevropada namoyon bo'ldi.
Yevropa mamlakatlarida mehnatga yaroqli aholi bandligi (jami band aholiga nisbatan % hisobida)
Shvetsiya 79
Buyuk Britaniya 77
Finlandiya 75
Niderlandiya 73
Avstriya 71
Germaniya 71
Fransiya 69
Italiya 59
XX asr 50 - yillarining o'rtalarida G'arbiy Yevropada emigratsiya immigratsiyadan ustun kelardi, lekin keyinchalik ahvol keskin o'zgarib, G'arbiy Yevropa dunyodagi eng ko'p aholini qabul qilish markaziga aylanib qoldi. 70- yillarning boshida immigrantlar soni 10 mln. bo'lsa, 90- yillarning boshida ularning soni 15 mln. ga yetdi.
G'arbiy Yevropaga aholining oqib kelishi sabablarini chet el va mahalliy geograflar o'rganib quyidagi xulosaga keldilar. Immigrantlar, asosan, katta pul topish hamda mehnat va hayotning qulay sharoitlari izidan keladi. Tahlil natijasida aniq bo'ldiki, immigrantlarning aksariyat qismi yirik sanoat rayonlarida va katta shaharlarda istiqomat qiladi. Masalan, Fransiyadagi immigrantlarning 37 % i Parijda, Belgiyada esa ularning 24 % i Brusselda yig'ilgan. Buning asosiy sababi past malakali, «kelgindi» ishchilar eng avvalo qurilish, tog'-kon sanoatida hamda farrosh, gazeta sotuvchisi bo'lib ishlaydi. Masalan, Fransiyadagi «kelgindi» ishchilarning 45% i qurilish sanoatida, 40 % i yo'l ishlarida, 15 % i avtomobilsozlik sanoatida ishlaydi.
Sharq davlatlari bilan bir qatorda, Yevropani ham qadimgi shaharlar vatani deb atasa bo'ladi. V.V.Pokshishevskiyning aytishicha, bu shaharlarning tarixi o'rta asrlar davriga, hatto Rim imperiyasi davrigacha borib taqaladi. Bundan kelib chiqadiki, bu regionda, boshqalardan farqli o'laroq, urbanizatsiya jarayoni ertaroq paydo bo'lgan. XX asr boshidayoq butun jahon yirik shaharlarining 1/3 qismi Yevropaga to'g'ri kelar edi. Hozirgi vaqtda bunday shaharlar soni 400 taga yetgan. Ulardagi urbanizatsiya darajasi 75% ga yetdi. Yevropa mamlakatlarida aholini taqsimlashning zamonaviy shakli -- shahar aglomeratsiyasi vujudga kelgan va u rivojlanib bormoqda. Ularning taqsimlanishi quyidagicha: Fransiya — 74, GFR — 72, Buyuk Britaniya — 68, Italiya — 56, Ispaniya — 37, Niderlandiya — 22, Shvetsiya -11, Belgiya — 10 ta shahar aglomeratsiyasi joylashgan. Buyuk Britaniyaning eng asosiy va katta London aglomeratsiyasi yoki konurbanizatsiyasi bo'lib, unda 12 mln. London, Katta London - Buyuk Britaniya poytaxti, mamlakatning muhim siyosiy, iqtisodiy va madaniy markazi. Temza daryosining quyi oqimida, Shim. dengizdan 64 km masofada, London havzasi deb ataluvchi tekislikning markaziy qismida joylashgan. kishi istiqomat qiladi. Undan keyin o'rinlarda G'arbiy Midlend (2,7 mln.), Katta Manchester (2,6 mln.), Lids yoki G'arbiy Yorkshir (2,0 mln.), Liverpul (1,5 mln.), Janubiy Yorkshir (1,3 mln.) aglomeratsiyalari bor.
Yevropa mamlakatlari xo'jaligi. Yevropa bugungi dunyoda iqtisodiy, fan-texnika va madaniy salohiyat ulkanligi va serqirraligi, industrial tarmoqlar, aholi va shaharlarning juda yuqori darajada konsentratsiyalashganligi, rivojlangan infratuzilmasi bilan alohida ajralib turadi. Yevropada qadimgi va yangi davrlar, an'anaviy sohalar va engi texnologiyalar, tarixiy shaharlar va o'ta madaniy landshaftlar, bahaybat aeroportlar va transkontinental tezyurar magistrallar o'zining yorqin ifodasini topgan.Landshaft (nem. Land - yer, schaft - manzara) - 1) tipologik tabiiy komplekslarni umumlashtiruvchi tushuncha: geologik zamini, relyefi, iqlimi, tuproqlari, oʻsimlik turkumi, hayvonot dunyosi, gidrologik rejimining bir xilligi bilan ajralib turadigan va tabiiy chegaraga ega boʻlgan hudud. Yer quruqlik yuzasining atigi 5% ni egallagani holda Yevropa (Rossiyasiz) jahon aholisining 8% ni o'zida jamlaydi. Bu yerda iqtisodiy va demografik salohiyati ulkan davlatlar GFR, Fransiya, Buyuk Britaniya va Italiya bilan bir qatorda mitti mamlakatlar Vatikan, Monako, San-Marino va boshqalar keng tarqalgan.
Yevropa dunyoning yuqori darajada urbanizatsiyalashgan regionidir. Shahar aholisining salmog'i 65—68% dan (Janubiy Yevropa davlatlari) 74—92% gacha (Markaziy va Shimoliy Yevropa mamlakatlari) boradi. Monaco (Monaco Qirolligi) poytaxti - Monako shahri. BMT aʼzosi Vatikan (Vaticano, Stato della Citta del Vaticano) - Italiya poytaxti - Rimning gʻarbiy qismidagi Monte-Vatikan tepaligida joylashgan mustaqil shahar-davlat. Katolik cherkovining siyosiy, maʼmuriy va mafkuraviy markazi, uning boshligʻi - Rim papasi qarorgohi. Yevropa (yun. Yeigore, osuriy tilida „ereb“ - gʻarb) - qitʼa, Yevrosiyo materigining gʻarbiy qismi. Maydoni 10507 ming km2; 730 ming km2 ni orollar tashkil etadi. Qitʼa Shimoliy yarim sharda joylashgan, Osiyo bilan chegarasi shartli ravishda Ural togʻlarining sharqiy etagi, Emba daryosi, Kaspiy dengizi, Kumamanich botigʻi orqali va Don daryosining quyilish joyidan oʻtkazilgan. Yevropa Ittifoqining o’zida salkam 50 ta millioner shahari mavjud.Yevropa ittifoqi (YI) - oʻzida xalqaro tashkilot va federativ davlat xususiyatlarini mujassamlashtirgan davlatlararo uyushma. Dastlab Yevropa hamjamiyati ("Umumiy bozor") nomi bilan atalgan. YEI toʻgʻrisidagi shartnoma 1992 y.
Yevropaga jahon miqyosida YAMD ning salkam 30%i (AQSh ga 32% Yaponiyaga 15% i), jahon eksportining 20% i (AQSh 12—14%, Yaponiyaga 8-9%) to'g'ri keladi.
Dunyoda mavjud 10 ta eng boy mamlakatning 7-si, 100 ta eng yirik TMK ning 32-si, 20 ta eng salmoqli bankning 11 -si ham Yevropada joylashgan.
Dunyodagi jami horijiy investitsiyalarning salkam yarmi Yevropa davlatlari) tomonidan jalb qilinadi (ushbu ko'rsatkich AQSh bo'yicha 20% ga teng).
Inson salohiyatining rivojlanish indeksi (aholining turmush darajasi) bo’yicha Yevropa mamlakatlari dunyo miqyosida 4- o'rindan (Niderlandiya) to 31-o’ringa (Portugaliya) bo'lgan joylarni egallaydi.
Yevropada jahonning yetakchi bank-moliya markazi London joylashgan. U barcha ko'rsatkichlar bo'yicha Nyu—York va Tokio shaharlaridan oldinda turadi.
Yevropa jahon xo'jaligida sanoat va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi,tovarlar va xizmatlar eksporti, oltin va valyuta zaxiralari, xalqaro turizm rivojlanganligi bo'yicha yetakchi o'rinlarni egallaydi. Regionning iqtisodiy salohiyatini “Katta yettilik”ka kiruvchi to'rt davlat — Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya va Italiya belgilab beradi. Aynan ana shu davlatlar ulkan ishlab chiqarish soha tarmoqlariga ega. Biroq, ular o'rtasida «kuchlar» nisbati oxirgi o'n yil ichida o’zgardi. Hozir asosiy rolni Germaniya o'ynamoqda. Mazkur mamlakat reindustrializatsiya yo'lidan ildam sur'atlarda rivojlanmoqda. Boshqa davlatlar ichida Ispaniya, Niderlandiya, Shveysariya, Belgiya va Shvetsiya katta iqtisodiy salohiyatga ega. Shveysariya (Switzerland, nem. Schweiz, frans. Suisse, ital. Svizzera), Shveysariya Konfederatsiyasi (nem. Schweizerische Eidgenossenschaft, frans. Conferderation Suisse, ital. Confederazione Svizzera) - Markaziy Yevropada joylashgan davlat. Ularning iqtisodiyotlari to'rt yirik davlatlardan farqli o'laroq, Yevropa va butun dunyoda tan olingan alohida tarmoqlarga ixtisoslashgan. Iqtisodiy ochiqlik Belgiya va Niderlandiyada keng tus olgan. Qit'ada Sharqiy Yevropa mamlakatlari iqtisodiyoti ham munosib o'rin egallaydi. Ushbu mamlakatlarda XX asrning 80—90- yillaridan boshlab bozor tamoyillariga asoslangan tizimga o'tish boshlandi.
Sanoati va qishloq xo'jaligi. Yevropaning xalqaro-geograflk mehnat tizimidagi o'rni va ahamiyati 200 yildan ziyod davr mobaynida sanoat orqali belgilanadi. Hozirgi vaqtda ham sanoat yuqori sur'atlarda rivojlanishda davom etmoqda.
Mashinasozlik Yevropaning yetakchi sanoat tarmog'i hisoblanadi. Mazkur tarmoq butun sanoat mahsulotining 1/2 qismini, eksportning 2/3 qismini tashkil qiladi. Ayniqsa, avtomobilsozlik yuksak darajada rivojlangan. Dunyoda “Renault” (Fransiya), “Wolkswagen”, “Mercedes-Benz” (GFR), “Fiat” (Italiya), “Volvo” (Shvetsiya), “Tatra” (Chexiya) kabi avtomobil markalari mashhurdir.
Harbiy sanoat markazlari bo'lib Myunxen, Tuluza, Turin, Manchester, Brussel shaharlari hisoblanadi.
Mashinasozlik, avvalo, mehnat resurslari, ilmiy baza va rivojlangan infratuzilmaga asoslanadi. Lekin, bulardan ham ko'proq yirik shaharlar va aglomeratsiyalarga, poytaxtlarga intiladi. Jumladan, Buyuk Britaniyada elektro-texnika, elektronika, kosmik va aviaraketa sanoati tarmoqlarining rivojlanganligi bo'yicha London, avtomobilsozlik bo'yicha Birmengem, to'qimachilik mashi-nasozligi bo'yicha Manchester, kemasozlik bo'yicha Glazgo shaharlari va rayonlari alohida ahamiyat kasb etadi.
Yevropada sanoat tarmoqlari ichida mashinasozlikdan keyin ikkinchi o'rinda kimyo sanoati turadi. Qit'ada nafaqat regionning, balki butun dunyoning eng “kimyolashgan” davlati — GFR joylashgan. Ikkinchi jahon urushiga qadar kimyo sanoati, asosan, kon-kimyo xomashyosiga asoslangan holda rivojlangan edi. Kaliy va osh tuzlari, oltingugurt va boshqa shu kabi xom ashyodan foydalaniladi.
Qit'ada neft va tabiiy gaz konlarining ochilishi neft-kimyo tarmog'ining rivojlanishiga sabab bo'ldi. Yevropaning g'arbiy hududlarida joylashgan Temza, Sena, Reyn, Elba, Rona kabi daryolar nomlari bilan bog'liq holda neftni qayta ishlovchi markazlar barpo etildi. Eng yirik neft-kimyo tarmog'i Niderlandiyaning Rotterdam shahri rayonida joylashgan. Qit'aning sharqidagi neft va gaz magistral quvurlari o'zining yonida neft va tabiiy gazni qayta ishlovchi korxonalar va neft-kimyo majmualarining vujudga kelishiga sabab bo'ldi. Chexiya, Slovakiya, Polsha va Vengriyadagi neftni qayta ishlovchi korxonalar ham quvurlarga yaqin hududlarda barpo qilingan. Bolgariyadagi neft-kimyo majmuasi Qora dengiz sohilida joylashgan. Chexiya (chex. Česko) / Chex Respublikasi (chex. Česká republika) - Markaziy Yevropadagi davlat. Maydoni 78,9 ming km². Axrlisi 10,51 mln. kishi (2012). Poytaxti - Praga shahri Maʼmuriy jihatdan 14 obl. Qora dengiz - Atlantika okeanining materiklararo dengizi, Yevropa bilan Kichik Osiyo ya.o. oraligʻida joylashgan. Kerch boʻgʻozi orqali Azov, Bosfor boʻgʻozi orqali Marmar, Dardanell boʻgʻozi orqali Egey va Oʻrta dengizlari bilan tutashgan.
Yevropaning ko'pchilik davlatlarining yoqilg'i-energetika xo'jaligida neft va tabiiy gaz muhim o'rin egallaydi. Mazkur xom ashyo turlari regionning ehtiyojini to'la-to'kis qondirmaydi. Yetishmagan xom ashyo boshqa mamlakatlardan, avvalo Rossiyadan hamda Shimoliy Afrika va Fors ko'rfazidan import qilinadi.
Yevropaning Polsha va Chexiya davlatlarida toshko'mir va qo'ng'ir ko'mir katta miqdorda qazib olinadi.
Jahon miqyosida yoqilg'i-energetika balansida muhim rol egallagan qo'ng'ir ko'mir havzalari qatoriga Balxatuv (Polsha), Shimoliy Nesh (Chexiya), Post Lauziya va Galle-Leypsig (Germaniya) havzalari kiradi. Issiqlik elektr stansiyalarining ham ko'pchiligi ko'mir havzalariga tortiladi. Lekin IES larining asosiy qismi dengiz portlari va katta shaharlarda barpo etilgan. Elektr energetika tizimida AES lar muhim o'rin egallaydi. Bu o'rinda, ayniqsa, Fransiya, Belgiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Chexiya, Slovakiya, Vengriya, Bolgariya davlatlari ajralib turadi. Ularning hududlarida 80 dan ortiq AES joylashgan.
Dunay va uning irmoqlarida hamda Rona, Reyn, Dnepr, Dnestr va boshqa daryolarda ayrim GES lar va ularning kaskadlari barpo qilingan.
Metallurgiya tarmog'i Yevropada yuz bergan fan-texnika inqilobidan ham ilgari shakllangan.
Qora metallurgiya avvalambor yoqilg'isi va xom ashyosi mavjud bo'lgan Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Ispaniya, Belgiya, Lyuksemburg, Polsha, Chexiyada rivojlandi.
Rangli metallurgiyaning asosiy tarmoqlari aluminiy va mis sanoatidir. Aluminiy ishlab chiqarish xomashyo va elektr energiyaga boy Fransiya, Italiya, Vengriya, Ruminiya, Gretsiya, Germaniya mamlakatlarida rivojlangan. So'nggi paytlarda aluminiy korxonalari, asosan, rivojlanayotgan mamlakatlardan (Surinam, Yamayka, Gvineya, Gviana, Hindiston) olinadigan xom ashyoga tayanmoqda. Yamayka - Vest-Indiyadagi davlat. Yamayka o. va unga yondosh bir necha mayda orollarda joylashgan. Mayd. 11,5 ming km². Aholisi 2,68 mln. kishi (2002). Poytaxti - Kingston shahri Maʼmuriy jihatdan 3 graflikka boʻlingan. Mis sanoati Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Italiya, Belgiya, Polsha hamda Bosniya va Gersogovinada rivojlangan.
Yevropada yengil sanoat o'zining oldingi ahamiyatini birmuncha yo'qotdi. Eski to'qimachilik rayonlari hisoblanmish Buyuk Britaniyadagi Lankashir va Polshadagi Lodz hozirgi vaqtda ham faoliyat ko'rsatmoqda. Lekin so'nggi yillarda yengil sanoat Janubiy Yevropaga ko'chayotganligini ta'kidlab o'tish lozimdir. Janubiy Yevropa regioni arzon ishchi kuchiga boy. Ana shunday mamlakatlardan biri Portugaliya Yevropaning asosiy tikuvchilik fabrikasi bo'lib qoldi, poyabzal ishlab chiqarishda dunyoda AQShdan keyin ikkinchi o'ringa chiqib oldi.
Yevropa mamlakatlarida sanoatning boshqa tarmoqlari ham yaxshi rivojlangan.
Qishloq xo'jaligi mahsulotlarining yalpi hosili va turlari bo'yicha Yevropa mamlakatlarining ko'pchiligi o'zlarining ichki ehtiyojlarini to'la qondiradi va ularning qolgan qismini eksport qiladi.
Ikkinchi jahon urushidan keyin mamlakatlarning agrar munosabatlarida, yer egaligi va unga ishlov berish tizimida universal mayda dehqon xo’jaligidan katta ixtisoslashgan yuqori tovar ahamiyatga ega xo'jalikka yetish bilan bog’liq bo'lgan bir qator o'zgarishlar bo'lib o'tdi. Qishloq xo'jaligi korxonasining asosiy shakli sifatida yuqori darajada mexanizatsiyalashtirilgan fermer xo'jaligi qabul qilindi. Bu o'rinda, ayniqsa, chorvachilik tarmog'ida katta ijobiy o'zgarishlar yuz berganini ta'kidlab o'tish zarurdir. Binobarin, chorvachilik Yevropaning juda ko’p mamlakatlarida, shu jumladan, Daniyada yuqori darajada rivojlangan bo’lib, u xalqaro ixtisoslashuv tarmog'iga aylandi. Daniya sariyog', sut, pishloq chuchqa go'shti, tuxum yetishtirish va eksport qilish bo'yicha dunyoning eng yirik davlatlaridan biriga aylandi. Daniya (Danmark), Daniya qirolligi (Konqeriqet Danmark) - Yevropaning shim.-gʻarbidagi davlat, Yutlandiya ya. o.ning katta qismini va unga yaqin orollar guruhi (Zelandiya, Fyun, Lollann, Falster va b.)ni oʻz ichiga oladi. Uni Yevropaning «sut fermasi» deb atalishiga ham sabab shudir. Dehqonchilik aholining asosiy ehtiyojlarini qondiribgina qolmasdan, balki chorvachilik tarmog'iga ham xizmat qiladi. Hosildor yerlarning aksariyat qismi madaniy ekinlar yetishtirishga ajratilgan.
Janubiy Yevropada dehqonchilik chorvachilikdan ustun ahamiyatga ega. Italiya, Ispaniya, Portugaliya, Gretsiya va boshqa mamlakatlar boshoqli (bug’doy, arpa, suli, sholi) va moyli (zaytun daraxti, kungaboqar) ekinlarini yetishtirish bo’yicha dunyoda yuqori o'rinlarni egallaydi. Kungaboqar (Helianthus annuus L.) - murakkabguldoshlar oilasiga mansub bir yillik oʻsimlik, asosiy moyli ekinlardan biri. Vatani - Shim. Amerika. Yovvoyi holda oʻsadigan K.ni ispanlar Yevropaga 1510 yil da keltirganlar.
Yevropa mamlakatlari transport. Yevropa mamlakatlari yuqori darajada rivojlangan transport infratuzilmasiga ega. Regionda transportning deyarli barcha turlari taraqqiy etgan. Dunyodagi jami aloqa yo'llari, transport korxonalari va transport vositalari birgalikda jahon transport tizimini tashkil qiladi. Jahon transportida 100 mln dan ortiq, Yevropa mamlakatlarida 20 mln. kishi ish bilan band. Yevropa mamlakatlarida o'rtacha yiliga 20 mlrd. t yuk va 200 mlrd. kishi transportning barcha turlari yordamida tashiladi. Ushbu jarayonda 130 mln. avtomobillar, salkam 10 ming dengiz kemalari, 2 mingdan ortiq samolyot, 40 ming lokomotiv ishtirok etadi.
Yevropada yo'lovchi tashish transportida avtomobil transport! yetakchilik qiladi. Unga jam! tashilgan yo'lovchilarning deyarli yarmi to'g'ri keladi. Dengiz transport! yuk tashishda tengsiz hisoblanadi. Uning jami tashilgan yukdagi ulushi 62 foizni tashkil etadi.
Yevropada temiryo'l transporti Rossiya, GFR, Fransiya va boshqa ko'pchilik mamlakatlarda rivojlangan. Rossiyada 87 ming km, GFR da 44 ming km va Fransiyada 33 ming km temiryo'l qurilgan. Temiryo'llarning katta qismi elektrlashtirilgan.
Ma'lumki, avtomobil transportining rivojlanishi unda mavjud mashinalar soniga bog'liq. GFR (35 mln. dona), Italiya (31 mln.), Fransiya (28 mln.), Buyuk Britaniya (24 mln.), Rossiya (18 mln.), Ispaniya (16 mln. dona) davlatlari yetakchilik qiladilar.
Yevropada quvur transporti ham yuqori darajada rivojlangan. G'arbiy, Sharqiy, Shimoliy va Janubiy Yevropa mamlakatlarining ko'pchiligi bir-biri hamda Rossiya bilan neft va tabiiy gaz quvurlari orqali bog'langan. Neft va gaz quvurlari Shimoliy va Norvegiya dengizlari akvatoriyalarida ham faoliyat ko'rsatmoqda.
Yevropa mamlakatlarida dengiz transporti ham, ichki suv transporti ham rivojlangan. Dengiz transporti Niderlandiya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Italiya, Rossiya, Polsha, Shvetsiya, Norvegiya va boshqa mamlakatlarda rayonlararo va xalqaro ahamiyatga ega.
Dunyoda yuk aylanmasi yiliga 200 mln. tonnadan yuqori bo'lgan dengiz portlari ichida Rotterdam porti (300 mln. t) nafaqat Niderlandiyada, balki butun dunyoda tengi yo'q hisoblanadi.
Ichki suv yo'llari Rossiya, GFR, Niderlandiya va qator boshqa mamlakatlarda yuqori darajada rivojlangan.
Havo transporti Buyuk Britaniya, Fransiya, GFR va Rossiyada yaxshi rivojlangan bo'lib, bir yilda 60 mln. yo'lovchini tashuvchi London, Frankfurt-Mayn, Parij shaharlari keskin ajralib turadi.
YEVROPA MAKROMINTAQASI G‘ARBIY YEVROPA MINTAQASI
№
|
Mamlakatlar
|
Maydoni ming km.kv.
|
Aholisi
mln kishi
|
Poytaxti
|
1.
|
Avstriya (Avstriya Respublikasi)
|
83,8
|
8
|
Vena
|
2.
|
Andorra
|
0,5
|
0,10
|
Andorrala-Velya
|
3.
|
Belgiya
|
30,5
|
10,7
|
Bryussel
|
4.
|
Vatikan
|
0,0004
|
0,008
|
Vatikan
|
5.
|
Buyuk Britaniya
|
244,1
|
61,3
|
London
|
6.
|
Gibraltar
|
0,006
|
0,03
|
Gibraltar
|
7.
|
Gretsiya
|
131,9
|
11,2
|
Afina
|
8.
|
Germaniya
|
356,9
|
82,2
|
Berlin
|
9.
|
Daniya
|
43,1
|
5,7
|
Kopengagen
|
10.
|
Irlandiya
|
70,3
|
4,5
|
Dublin
|
11.
|
Islandiya
|
103,0
|
0,3
|
Reykyav
|
12.
|
Ispaniya
|
504,7
|
46,5
|
Madrid
|
13.
|
Italiya
|
301,2
|
59,9
|
Rim
|
14.
|
Lixtenshteyn
|
0,16
|
0,040
|
Vadup
|
15.
|
Lyuksemburg
|
2,6
|
1
|
Lyuksemburg
|
16.
|
Malta
|
0,3
|
0,4
|
Valetta
|
17.
|
Monako
|
0,002
|
0,030
|
Monako
|
18.
|
Niderlandiya
|
41,2
|
16
|
Amsterdam
|
19.
|
Norvegiya
|
324,2
|
4,8
|
Oslo
|
20.
|
Portugaliya
|
92,1
|
10,6
|
Lissabon
|
21.
|
San-Marino
|
0,061
|
0,030
|
San-Marino
|
22.
|
Finlyandiya
|
337,0
|
5,3
|
Xelsinki
|
23.
|
Fransiya
|
551,6
|
62
|
Parij
|
24.
|
Shvetsiya
|
450
|
9,2
|
Stokgolm
|
25.
|
Shveysariya
|
41
|
7,6
|
Bern
|
SHARQIY YEVROPA MINTAQASI
№
|
Mamlakatlar
|
Maydoni ming km.kv.
|
Aholisi
mln kishi
|
Poytaxti
|
1.
|
Albaniya
|
29,7
|
3,2
|
Tirana
|
2.
|
Bolgariya
|
110,9
|
7,6
|
Sofiya
|
3.
|
Bosniya va Gersogovina
|
51,0
|
3,8
|
Sarayevo
|
4.
|
Vengriya
|
93,0
|
10
|
Budapesht
|
5.
|
Polsha
|
312,7
|
38,1
|
Varshava
|
6.
|
Ruminiya
|
237,5
|
22
|
Buxarest
|
7.
|
Slovakiya
|
49,0
|
5
|
Bratislava
|
8.
|
Chexiya
|
78,9
|
10,4
|
Praga
|
9.
|
Makedoniya
|
25,7
|
2
|
Skopye
|
10.
|
Serbiya
|
88,4
|
7,4
|
Belgrad
|
11.
|
Chernogoriya
|
13,8
|
0,6
|
Podgoritsa
|
12.
|
Xorvatiya
|
56,6
|
4,4
|
Zagreb
|
13.
|
Kosova
|
|
2,2
|
|
14.
|
Sloveniya
|
20,2
|
2,0
|
Lyublyana
|
|
Jami:
|
1166,4
|
118,7
|
|
2.3. Yevropa mamlakatlarining “”Transport geografiyasi” mavzusini ta’lim texnologiyalari asosida o’qitishga doir
Darsning maqsadi: Yevropa mamlakatlarining iqtisodiy madaniy hayotida transportning ahamiyatini tushuntirish. Asosiy tushunchalar “transport tuguni”, “magistral yо‘li”, “yuk oboroti”, “transportdan foydalanish” kabi umumiy tushunchalarni muayyanlashtirish. О‘qituvchilarda transport sohasida ishlashga havasni kuchaytirish.
Darsga zarur jihozlar. Transport kartasi, Yevropaning iqtisodiy о‘quv kartasi, mamlakatda qurilayotgan yangi temir yо‘llari sxemasi.
Mavzuni о‘rganish. Suhbat metodi, darslik bilan mustaqil ishlash metodi.
Darsning borishi. Transportning jahon xо‘jaligadagi ahamiyati, funksiyasi tushuntiriladi. Har qaysi transport turini о‘rganishda uning qanday tabiiy, iqtisodiy shart-sharoitlar taqozosi bilan rivojlanganligini ochib berishga intilish lozim.
Tayanch tushunchalar: Transporti: temir yo'l, avtomobil yo'llari, daryo, dengiz, havo, quvur transporti. Fan va moliya tizimi: ilmiy tadqiqot va bank markazlari. Dam olish va turizm hududlari. Atrof-muhitni muhofaza qilish va ekologik muammolar.
О‘quvchilarni diqqatini mustaqil dunyoda transport tarmoqlarini tobora rivojlanib borayotgan, yangi avtomobil yо‘llari, temir yо‘llari qurilayotgan bо‘yicha aniq ma’lumot beriladi. Daryo, dengiz transportining iqtisodiy ahamiyati temir yо‘l va avtomobil transportlaridan farqi. Rivojlangan mamlakatlarga havo yо‘llari ochilgani tо‘g‘risida ma’lumot beriladi.
Havo transporti о‘rganishda uning ahamiyati ortib borayotgani, passajirlar va yuk tashishdagina emas, qishloq xо‘jaligi ishlarida, meditsina xizmati kо‘rsatishda, foydalanilayotgani ham aytiladi. Shundan sо‘ng о‘quvchi yashab turgan davlatning markazidan mamlakatning qaysi shaharlariga havo tarnsportiga passajirlar va yuk tashish mumkinligi suhbat yо‘li va hamda darslikdagi karta sxemani kо‘zdan kechirish yо‘li bilan о‘rganiladi.
Neft va gaz quvurlari yotqizish va ulardan foydalanishda Yevropa mamlakatlarini О‘zbekistonning tabiiy, iqlimiy sharoiti boshqa xususiyatlari bilan taqqoslash va qaysi turi samaraliroq ekanini aniq misollar bilan tushuntirish kerak. Yangi qurilgan neft va gaz quvurlari bо‘yicha tо‘xtalib о‘tiladi.
2.3. Yevropa mamlakatlari trаnsporti mavzusini ta’lim texnologiyalari asosida o’qitish
Mavzuning texnologik xaritasi va o‘tkazilish ishlanmasi
Mavzu:
|
III c 3- chorak, 36 - dars
О‘zbekiston trаnsporti
|
Maqsad va vazifalar
|
O‘quvchilarga Yevropa mamlakatlarining trаnsporti va ularning qismlari tarkibi, turlari, haqida bilim berish; quruqlik (temiryo’li va avtomobil transporti), suv ( dengiz va daryo), havo, quvur ( neft va tabiiy gaz tashish) va elektron ( elektr uzatish liniyalari) transport turlarining o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berish; ularga ijtimoiy - iqtisodiy geograflk xaritalardan temir yo’llari va avtomobil yo’llarini topishni o‘rgatish va Yevropa mamlakatlarining yirik temir yo’llari va avtomobil yo’llarining yo’nalishlarini aytib xaritadan topa olishni, Yevropa mamlakatlarining trаnsporti tarmoqlariga reja asosida ta’rif yozish ko‘nikmasini shakllantirish.
O‘quvchilarda mustaqil fikr yuritishni, olgan bilimlarini hayot bilan bog‘lay olishni, ilmiy dunyoqarashlarni shakllantirish, Yevropa mamlakatlarining transporti bilan O’zbekistonning transportini rivojlanishini taqqoslash.Tabiatga mehr va muhabbat uyg‘otish asosida ekologik tushunchalarni kengaytirish.
|
O‘quv materiali mazmuni
|
O‘quvchilar mavzuning mohiyatini tushinib yetishlari bunda Yevropa mamlakatlarining trаnsporti tarmoqlarining hosil bo‘lishi, temir yo’llari sistemasi, avtomobil yo’llari, quvur taransporti, havo yo’llari, suv transporti, elektr energiya tarmoqlari haqida tushuncha berish. Transport tarmoqlarining mamlakatlar iqtisodiyotini rivojlantirishdagi ahamiyati, tashqi iqtisodiy aloqalar, yuk va yo’lovchi tashishdagi sig’imi haqida ma’lumot berish.
|
O‘quv jarayonini tashkil etish texnologiyasi
|
Shakl: interfaol mashg‘ulot: suhbat-ma’ruza, yakka tartibda, kichik guruh, jamoa bo‘lib ishlash.
Metod: “Aqliy hujum”, og‘zaki bayon, “Blis so‘rov” elementi, savol- javob, grafik test.
Vosita: Darslik, mavzu bo‘yicha slaydlar, globus, mavzuga oid jadvallar, trаnsporti tarmoqlari aks etgan rangli rasmlar, 9-sinf o‘quv atlasi va yozuvsiz xarita, tarqatma materiallar, Dunyoning yarimsharlar xaritasi, Yevropa mamlakatlarining ijtimoiy – iqtisodiy xaritasi.
Usul: slayd, grafik test.
Nazorat: kuzatish, nazorat savollari, nazorat testlari.
Baholash: rag‘batlantirish, 5 ballik tizim asosida.
|
Kutiladigan natijalar
|
O‘qituvchi: Mavzu asosida to‘laqonli ma’lumot berib, o‘quvchilar bilimini oshiradi. Mashg‘ulotda qo‘llanilgan turli metodlar, mustaqil ish bo‘yicha tarqatma materiallar asosida mavzu bo‘yicha o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma, malakalarini oshiradi.
O‘quvchi: Mavzu bo‘yicha yangi bilimlar egallanadi. Guruhlar bilan ishlashni o‘rganadilar, eslab qolish, ayta olish, ko‘rsata olish ko‘nikma va malakalarga ega bo‘ladilar. Yozuvsiz xaritada trаnsporti tarmoqlari va uning elementlarini tasvirlay oladi. Trаnsporti tarmoqlariga reja asosida tavsif yoza oladi.
|
Kelgusi rejalar
|
O‘qituvchi: Yangi pedagogik texnologilarni o‘zlashtiradi va darsda tatbiq etib, takomillashtirishga erishadi. O‘z ustida ishlaydi. Mavzuni hayotiy voqealar bilan bog‘laydi va solishtiradi.
O‘quvchi: Mavzu yo`zasidan berilgan topshiriq ustida mustaqil isshashni o‘rganadi. O‘z fikrini ravon bayon eta oladi. Yangi mavzuga oid qo‘shimcha materiallar topishga harakat qiladi.
|
|
