6.1.2. Yer osti suvlarining turlari va ularning yotish sharoiti
Yer osti suvlari gorizontining joylashishga qarab quyidagi turlarga bo’linadi:
1. Yuzaki suvlar.
2. Grunt suvlar.
3. Qatlamlararo – artezian suvlar.
55
4. Karst suvlari.
5. Tog’ jinslari yoriqlaridagi suvlar.
Bu suvlar bosimining bor-yo’qligiga qarab:
1. Bosimsiz suvlar, ya’ni yer osti suvlar yuzasidagi bosim atmosfera bosimiga
teng. Bularga yuzaki, grunt karst va yoriqlar orasidagi suvlar kiradi.
2. Bosimli suvlar, ya’ni yer osti suvlar yuzasidagi bosim atmosfera bosimdan
ko’p, bularga artezian suvlari va ba’zida grunt suvlari ham kiradi.
Yuzaki suvlar. Atmosferadan tushayotgan qor va yomg’ir suvlarining aerastiya
zonasida linza ko’rinishida yoki o’zidan suv o’tkazmaydigan muaqqat yupqa qatlamlar
ustida to’planishdan yig’ilgan suvlarga yuzaki suvlar deyiladi. ( 6.1. rasm).
1. – aerastiya zonasi
2.- grunt suvlar qatlami.
3. – muaqqat suv o’tkazmaydigan
yupqa qatlam
4. – yuzaki suv qatlami.
5. – doimiy suv o’tkazmaydigan qatlam
GSS – grunt suvlar satxi.
6.1. rasm.
Yuzaki suvlar o’ziga xos quyidagi belgilar bilan boshqa suvlardan keskin farq
qiladi:
1. Ular mavsumiydir, faqat qor yomg’ir suvlari ko’p vaqtda yig’iladi.
2. Mavsumiyligi uchun ularning miqdori o’zgaruvchandir.
3. Ular keng maydonga tarqalmaydi va qalinligi ham kamdir.
Yuzaki suvlar xalq xo’jaligida faqat chorva mollarini sug’orishda ishtiladi.
Qurilish materiallarini qazib olishda, karerlarni mavsumiy suv bosishga olib
keladi.
Grunt suvlari. Yer yuzasidan birinchi suv o’tkazmaydigan qatlam ustida
joylashgan va keng maydonga tarqalgan suvlar grunt suvlari deb ataladi (6.2.-rasm).
1. – grunt suvlari qatlam.
2. – suv o’tkazmaydigan qatlam.
Suv singdiradigan qatlamning
grunt suvlarini saqlovchi
qismi suvli qatlam deb
ataladi.
H-suvli qatlam qalinligi
6.2. Rasm.
56
Grunt suvlari usti - planda yuzasi, kesmida – uning satxi deb ataladi. Grunt
suvlar satxidan /GSS/ suv o’tkazmaydigan qatlamgacha bo’lgan masofa suvli
gorizontning qalinligi deyiladi.
Grunt suvlari quyidagi xususiyatlari bilan boshqa suvlardan farq qiladi:
1. Grunt suvlarining ta’minlanish, tarqalish va sarf bo’lish maydonlari mos
keladi.
2. Grunt suvlari atmosfera bilan bog`liq bo’lgani uchun uning satxi ochiq –
bosimsiz yuzaga egadir.
3. Grunt suvlari yer yuzasidagi suvlar bilan gidravlik bog`liqdir.
4. Grunt suvlarining sarfi, satxi va kimyoviy tarkibining o’zgarishi yer yuzasidagi
suv xavzalari holatiga va iqlim sharoitiga bog`liqdir.
5. Gurunt suvlari suv o’tkazmaydigan qatlam nishabligiga qarab doim xarakat
qiladi., yer osti suv oqimini hosil qiladi.
6. Grunt suvlari yer yuzasining tuzilishi va iqlim sharoitiga qarab har xil
chuqurlikda yotadi.
Qatlamlararo –artezian suvlar. Suv o’tkazmaydigan ikki qatlam orasida
joylashgan suv o’tkazadigan qatlamda joylashgan suvlarga qatlamlararo suvlar deb
ataladi (6.3-rasm).
6.3-rasm.
1. Suv o’tkazmaydigan qatlamlar.
2. Suv o’tkazuvchan qatlamdagi suvli gorizont.
A. –grunt suvlari tarqalgan maydon.
B. –qatlamlararo suvlar tarqalgan maydon.
a. –qatlamlararo suvlarning ta’minlash maydoni.
b. –qatlamlararo suvlarning tarqalish maydoni.
v. –qatlamlararo suvlarning sarf bo’lish maydoni.
NN
1
–p’ezometrik satx.
∆
N – p’ezometrik satxning balandligi, yoki bosim farqi.
m – qatlamlararo suvlarning qalinligi.
Qatlamlararo suvlarga quyidagi xususiyatlar xosdir:
1. Ular asosan bosimli, ba’zida bosimsiz, kam bo’lishi mumkin.
2. Ularning yuzasi azot emas.
3. Ularning ta’minlanish, tarqalish va sara bo’lish maydonlari mos emas.
57
4. Ularning yuzasi berk bo’lgani uchun ular kam ifloslanadi, ularning miqdori, xossasi
va tarkibi kam o’zgaradi.
Karst suvlari. Yer ostida hosil bo’lgan bo’shliq-karstlardagi suvlar karst suvlari
deyiladi. Bu suvlar tog’ jinslarida gorizontal va vertikal yo’nalishda harakat qilib, tutash
oqimlar hosil qiladi. Karst suvlarining satxi va sarfi keskin o’zgarib turadi. Yer yuzasida
karst bo’shliqlari ko’p bo’lsa, suvning yutilishi ko’payib va tezlashib ketadi. Natijada
karst rayonlaridagi buloqlarning suv sarfi suv toshqini yoki ko’p yomg’ir yog’ishi bilan
tez ko’payadi va aksincha.
Karst suvlari tarqalgan xududlarda, bu suvlar axoli yashaydigan qishloqlarni,
shaxarlarni, sanoat korxonalarini suv bilan ta’minlashda foydalaniladi. Shu bilan birga
karst suvlari foydali qazilma konlarida ishlashda, to’g’onlar va suv omborlari qurishda
ko’pgina qiyinchiliklar ham keltirib chiqaradi.
Tog’ jinslari yoriqlaridagi suvlar. Mustaxkam metamorfik, magmatik va
cho’kindi tog’ jinslari yoriqlari orasida harakat qiladigab suvlar yoriqlarda joylashgan
suvlar deb ataladi. Yoriqlarning bir-biri bilan qo’shilishi va bog’lanishi sababli
bulardagi suv, grunt suvlaridan farqli o’laroq, har tarafga oqishi, pastga oqishi yoki
yuqoriga ko’tarilishi mumkin.
Tog’ jinslari ichidagi nurash natijasida paydo bo’lgan yoriqlar bir necha metrdan
100-200 m gacha, tektonik yoriqlar esa yuz va minglab metr chuqurlikkacha borishi
mumkin. Shu sababli yoriqlarda joylashgan suvlar ham har xil chuqurlikda, bosimli
yoki bosimsiz bo’ladi. Bosimsiz suvlar jarlik va daryo o’zanlarida yer yuzasiga tinch
buloqlar ko’rinishida chiqib yotadi. Bunday suvlar xalq xo’jaligida suv bilan ta’minlash
uchun ishlatiladi. Lekin bu suvlar tarqalgan xududlarda tabiiy qurilish xom ashyolarini
qazib olishni qiyinlashtiradi.
| 