67
2. Geologik jarayon va hodisalar qanday sodir bo’ladi?
3. Injener-geologik jarayon va hodisalar qanday sodir bo’ladi?
7-BOB. TABIIY QURILISH XOM ASHYOLARNI
QIDIRISH VA BAXOLASH.
7.1. Tabiiy qurilish xom ashyolari haqida umumiy tushuncha.
Tabiiy qurilish xom ashyolaridan xalq xo’jaligida keng foydalaniladi. Masalan,
qum, graviy,
chaqiqtosh, beton to’ldirgichlari va avtomobil yo’llari xom ashyolari
sifatida; xarsangtosh-poydevor qurilishida; marmartosh, granit, sienit, vulkan tuflari –
qoplama
xom ashyo sifatida; lyoss, gil –g’isht tayyorlash va to’g’onlar qurilishida
gidroizolyastiya xom ashyosi sifatida ishlatiladi.
Qurilish ishlarini bajarishda ko’p miqdordagi tabiiy qurilish xom ashyolariga
muhtojlik seziladi. Masalan, 1 km uzunlikdagi, eni 7 m ga teng bo’lgan yo’lgacha 1600-
1700 m
3
chaqiqtosh va 1100-1200 m
3
qum; 1 km uzunlikdagi
chaqiqtosh yotqizilgan
yo’lni asfaltlash uchun 200 m
3
chaqiqtosh, 300 m
3
qum,
100 t mineral poroshoklar va 80-90 t bitum kerak bo’ladi.
Shuning uchun ham qurilish ishlarini olib borishda ob’ektga yaqin joylashgan
tabiiy qurilish xom ashyolaridan keng foydalanishimiz lozim. Bunday xom ashyolar
arzonga tushishi bilan birga, ularni qazib olish va qurilish ob’ektiga yetkazish ham bir
oz oson bo’ladi, natijada ancha mablag’ tejaladi.
Qurilish xom ashyosi uchun yaroqli tog’ jinslari
tarqalgan maydonlar foydali
qazilmalar konlari deb ataladi. Foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib olinadigan joy
kar’erlar deyiladi.
Tabiiy qurilish xom ashyolari konlarini qidirib topish uchun imorat va inshootlar,
avtomobil va temir yo’llar, to’g’onlar quriladigan joylar atrofida qidiruv ishlari
bajariladi. Qidiruv ishlari shu inshootlar qurilishini asoslash
uchun bajariladigan
injenerlik-geologik ishlar bilan bir vaqtda olib boriladi. Agar foydali qazilma yoki
kar’erlar mavjudligi oldindan ma’lum bo’lsa, u xolda shu joylarda maxsus tekshiruv
ishlari olib boriladi.
Qidiruv ishlari yordamida
foydali qazilmalarning sifati, miqdori, sovuqqa
chidamliligi, zichligi, g’ovakligi va joylashish holatlari aniqlanadi. Masalan,
qumning
granulometrik tarkibi, bir sifatliligi, zararli aralashmalarning (gil zarralari, gips, slyuda)
bor-yo’qligi, graviyning petrografik tarkibi, sovuqqa chidamliligi va boshqa tasniflari
aniqlanadi.
