68
14-Mavzu. Uy xo’jaligi va uning xillari
Reja
1. Uy xo’jaligi iqtisodiyot sub’ekti sifatida
2. Uy xo’jaligi faoliyat ko’rsatishida mutaassiblikning roli
3. Uy xo’jaligining xillari
Tayanch so’z va iboralar: uy xo‘jaligi, tadbirkorlik, oila xo‘jaligi, inson
kapitali, buyruqbozlik
iqtisodiyotida uy xo‘jaligi, bozor iqtisodiyotida uy xo‘jaligi o‘tish iqtisodiyotidagi uy xo‘jaligi.
1. Uy xo’jaligi iqtisodiyot sub’ekti sifatida
Uy xo‘jaligi iqtisodiy faoliyatning muhim sub‘ektlaridan
biri hisoblanib, nafaqat oila
yoki xo‘jalik, balki butun mamlakat aholisining farovonligi uning natijalariga bog‘liq. Uy
xo‘jaligi iqtisodiyotning yirik sektori sifatida tijorat korxonalari
va davlat bilan bir qatorda
barcha makroiqtisodiy tartibga solish jarayonlarida ishtirok etadi. Shu nuqtai nazardan uy
xo‘jaligining tarkibi, maqsadi va asosiy vazifalarini o‘rganish oila biznesi (tadbirkorligi)ni
tashkil etish va uni yuritish uchun muhim asos bo‘lbi xizmat qiladi. Ularning turlarini taqqoslash
uy xo‘jaligining bozor munosabatlariga mos turini va uning tarkibini tanlash imkonini beradi.
R.Kouzning ―Firmaning tabiati‖ maqolasida firma tashkiliy tuzilma sifatida ―qora quti‖
deb izohlangan. Bunday tavsif aslida uy xo‘jaligiga nisbatan ko‘proq mos keladi.
Uy xo‘jaligi
to‘g‘risida so‘z
yuritganda, ikki tushuncha-oila va uy xo‘jaligi
tushunchalarni chegaralash lozim. Oila deganda, bir uyda yashashi
oila-qarindoshchilik
aloqalarining umumiyligi bilan birlashgan guruh tushuniladi. Uy xo‘jaligi esa umumiy vazifalar,
yashash joyi, byudjet va odatda oila-qarindoshchilik aloqalari bilan birlashgan kishilar guruhini
o‘zida namoyon qiladi. Boshqacha aytganda, oila faoliyati ko‘plab o‘lchamlarni o‘z ichiga oladi:
biologik, demografik, ruhiy, ijtimoiy va b. Uy xo‘jaligi faoliyati esa
oilani faoliyat sohasining
birgina-iqtisodiy turiga yo‘naltiradi. Uy xo‘jaligining asosiy funktsiyasini
inson kapitalini
shakllantirish, undan foydalanish va saqlash deb belgilash lozim. Bu o‘z navbatida,
insonning
bilimlari, amaliy ko‘nikmalari va mehnatga tirishqoqligining yig‘indisi sifatida tushuniladi.
Inson kapitalini shakllantirish bo‘yicha uy xo‘jaligi faoliyatining tarkibi izohlangan. Uy
xo‘jaligini yuritish uning a‘zolarining oila biznesida ishtiroki hamda oila kapitalini uni
shakllantirish va rivojlantirishga yo‘naltirish asosiy masala hisoblanadi.
Uy xo‘jaligi uchun faqat ―qora quti‖ga ―kirish‖dagi (ish haqi, soliqlar chiqarib tashlangan
davlat tomondan ijtimoiy transfertlar) va undan ―chiqish‖dagi (inson kapitali,mehnat,
jamg‘arma, iste‘mol) omillar ma‘lum. J.Gelbreyt ta‘kidlaganidek [36], uy xo‘jaligi odatda
iste‘mol qiluvchi va ishlovchi shaxs bilan tenglashtiriladi hamda
tashkilotni tavsiflovchi
hokimlik munosabatlari bilan bog‘liq bo‘lmagan holda ko‘rib chiqiladi
40
. Aksincha, institutsional
nazariya uy xo‘jaligini firmadan va davlatdan farq qiluvchi tashkilotning alohida shakli sifatida
tahlil qilishga e‘tibor qaratadi. Hokimlik munosabatlarining uy xo‘jaligi
doirasida yuzaga
keladigan o‘ziga xoslik shundan iboratki, ular
oddiy va
individuallashtirilgan xususiyatga ega:
14.1-jadval
