14
etadi
8
. Yoki normalarga oqilona izoh berishga, aniqrog‘i, ularda tashqaridan berilgan xatti-
harakat natijasini emas, balki
anglab etilgan tanlov natijasini ko‘rishga intiladi.
Umuman olganda, ijtimoiy tanlash nazariyasida normalar:
oqilona tanlash natijasi
sifatida qaraladi. Kelishuvlar iqtisodyotida esa normalar oqilona xatti-harakatning omili sifatida
tahlil qilinadi.
Ijtimoiy tanlash nazariyasi (D.Byukenen) birinchi galda siyosiy tanlov natijasini aks
ettiruvchi va
huquqda qayd etiladigan yuridik normani o‘rganadi. Yuridik normalarni izohlash
uchun oqilona tanlashning neoklassik modelidan foydalaniladi. Xususan, shu narsa nazarda
tutiladiki, Byukenen uchun siyosat - bu huddi insonlar bozorda faqat o‘z afzal bilishlariga amal
qilgan holda tovarni xarid qilgani kabi, uning asosida ular turli xil muqobil variantlarni,
ularni
o‘z qadr-qimmati bilan qiyoslagan holda, tanlaydigan murakkab institutsional jarayon
hisoblanadi. Boshqa so‘z bilan aytganda, norma va qoidalar siyosat bozorida shaxslar o‘rtasidagi
o‘zaro hamkorlik natijasida paydo bo‘ladi. Bundan normalarni baholashning navbatdagi mezoni
– ularning samaradorligi kelib chiqadi. Normalar faqat ular o‘ziga xos qadr-qimmatga
asoslanganda samarali bo‘lib, yakka manfaatlarni o‘zaro foydali tarzda amalga oshirishga
ko‘maklashadi [47].
Ijtimoiy tanlash nazariyasiga xos bo‘lgan oqilona tanlov modeli yordamida normalarni
talqin
qilishdan farqli ravishda, kelishuvlar iqtisodi normalarga amal qilishda (bunda normalar
tashqaridan berilgan) ekzogen hisoblanishiga qaramasdan, oqilona xatti-harakatning omilini
ko‘rishni taklif etadi. Bunday bir qarashda o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan oqilona tanlash
natijasi hisoblanmagan normalarni bajarish, oqilona xatti-harakatning shartiga aylanadi. Ammo
bozordagi bitimlar ishtirokchilarining oqilonalik talabi ushbu o‘ziga xoslikni izohlash imkonini
beradi.
Kelishuvlar iqtisodi normani bozorda ishtirokchilar tomonidan istaklar va afzalliklarning
o‘zaro talqin etilishi uchun zamin sifatida ko‘rib chiqishni taklif etadi (2.1-jadval). Shu nuqtai
nazardan normaga amal qilish shaxs uchun o‘z maqsadlari (signaling)
haqidagi xabarlarni
kontragentgacha etkazish usuliga aylanadi. Shaxslar o‘z xatti-harakatiga nisbatan bir-birini
istisno etuvchi talablarni muvofiqlashtirishga va o‘z tomonlarining harakatlariga nisbatan
ishonchli fikrlarni bildirishga qodir bo‘lmay qoladi. Ko‘rib chiqilayotgan yondashuv doirasida
kelishuvlar nisbatining quyidagi variantlari tahlil qilinadi.
1.
Ekspansiya – unda o‘zaro hamkorlikni tashkil qilish ilgari boshqa kelishuvlar
ustuvorlik qilgan sohalardagi kelishuvlardan birining normalari asosida amalga oshadigan
kelishuvlar nisbati. Masalan, siyosiy soha siyosiy
bozorga aylanishi mumkin, bunda fuqarolik
kelishuvining normalari bozor kelishuvi normalari tomonidan siqib chiqariladi.
Bozor kelishuvining ekspansiyasi o‘ta xavfli, u boylikning o‘ta nomutanosib
taqsimlanishiga va undan siyosiy hokimiyat omili sifatida foydalanishga olib kelgan holda
jamiyat rivojlanishini barqarorlikdan mahrum etadi.
2.
Urinish – unda bir o‘zaro hamkorlikning o‘zi bir-birini istisno etuvchi normalar
asosida amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan kelishuvlar nisbati. Shu nuqtai nazardan birinchi
bo‘lib K.Errou tomonidan tadqiq etilgan qon topshirish bunga aynan mos misol bo‘ladi. Gap
shundaki, qon odatda pulga (bozor kelishuvi) yoki birdamlik nuqtai nazardan bepul (fuqarolik
kelishuvi) topshiriladi. Ushbu noo‘xshatishlik shaxslarning qon topshirish yuzasidan o‘zaro
hamkorligida noaniqlikning yuqori darajasini belgilab beradi.
3.
Murosa – unda turli kelishuvlar talablari o‘rtasidagi
ziddiyatga barham beruvchi
egiluvchan normalar namoyon bo‘ladigan kelishuvlar nisbati. Masalan, har qanday reklama
kampaniyasi bozor kelishuvi va ijtimoiy fikr talablari o‘rtasidagi murosani topishni nazarda
tutadi. Ushbu ikki kelishuv o‘rtasidagi murosaga boshqa misol – ko‘r-ko‘rona iste‘mol, bunda
shaxs o‘z iste‘mol tanlovida tovar yoki xizmatni iste‘mol qilishdan foydalilikni oshirishni emas,
balki u iste‘mol qilish tufayli qo‘lga kiritadigan hurmatga erishishni ko‘zlaydi.
2.1-jadval
8
Dobb Maurice, Capitalist Enterprise and Social Progress, London: G. Routledge & Sons, 1925
