11
Ronald Kouz «Firma tabiati» (1937), «Ijtimoiy xarajatlar muammosi» (1960) kabi
maqolalarida birinchi bor neoinstitutsionalizmning tadqiqot dasturini shakllantirgan edi.
Ushbu
dasturda neoklassik nazariyaning ―himoya qobig‘i‖ga quyidagi o‘zgartirishlar kiritilgan.
Birinchidan, xususiy mulk bilan bir qatorda mulkchilikning jamoaviy, davlat,
aktsiyadorlik shakllari tahlil qilinadi va ularning bozorda bitimlarni ta‘minlashdagi nisbiy
samaradorligi taqqoslanadi. Ya‘ni, mulkchilik shakllari va shartnoma shakllarining keng doirasi
ko‘rib
chiqilib, ular asosida almashuv amalga oshiriladi
Mulkchilik huquqlari nazariyasi
(R.Kouz, R.Pozner, S.Peyovich) va
optimal shartnoma nazariyasi (J.Stiglits, Y.Maknil)ning
tadqiqot dasturi ana shunday. Bu erda mulkchilik huquqlarining o‘rnatilishi va samarali
himoyalanishi uchun mas‘ul bo‘lgan davlat nazariyasi,
ijtimoiy tanlov nazariyasi (J.Byukenen,
G.Tallok), shuningdek, ijtimoiy tanlov nazariyasidan hosil bo‘lgan
konstitutsiyaviy iqtisodiyot
(V.Vanberg) ajralib turadi. Ayniqsa,
konstitutsiyaviy iqtisodiyotning vazifasi neoklassika, «eski»
institutsionalizmning tarkibiy qismi hisoblangan «tartib nazariyasi» hamda ―ijtimoiy tanlov‖
unsurlarini uyg‘unlashtirishdan iborat.
Ikkinchidan, neoklassik modelga
axborot xarajatlari, ya‘ni bitim to‘g‘risidagi va
bozordagi vaziyat to‘g‘risidagi axborotni qidirish va olish bilan bog‘liq
xarajatlar tushunchasi
kiritiladi.
Axborot nazariyasi (J.Stigler) neoinstitutsionalizm rivojlanishiga katta ta‘sir ko‘rsatdi.
Uchinchidan, ishlab chiqarish xarajatlari bilan bir qatorda
transaktsiya xarajatlari
mavjudligi neoinstitutsionalistlar tomonidan ta‘kidlandi.
Transaktsiya xarajatlari nazariyasi
(R.Kouz, O.Uilyamson) uchun markaziy bo‘lgan ushbu atama zamirida bitimlarni amalga
oshirishda yuzaga keladigan barcha xarajatlar tushuniladi. Transaktsiya xarajatlari nazariyasi va
mulkchilik huquqlari nazariyasini qo‘llash natijasida
Yangi iqtisodiy tarix (D.Nort), deb
nomlangan tarixiy tahlil paydo bo‘ldi.
Institutsional iqtisodiyot rivojlanishidagi ikkinchi bosqich
o’yinlar nazariyasi (J. fon
Neyman, O.Morgenshtern, J.Nesh)ning neoklassikadagi umumiy muvozanat modeliga nisbatan
bildirgan tanqidiy xulosasi bilan boshlandi.
Aynan o‘yinlar nazariyasi yangi institutsional iqtisodiyot
modellarining tilini
shakllantirdi. O‘yinlar nazariyasi quyidagi taxminlarga asoslanadi:
a) bir necha muvozanat nuqtalari mavjud bo‘lishi mumkin;
b) muvozanat nuqtalari Pareto bo‘yicha optimum nuqtalariga mos kelishi shart emas;
v) muvozanat umuman mavjud bo‘lmasligi mumkin.
