17
Shuni hisobga olib, institutsional matritsaning nisbatan yangi kontseptsiyasini ko‘rib
chiqamiz. Institutsional matritsaning nazariy g‘oyasi jamiyatni tahlil qilishga
nisbatan tarkibiy-
tizimli yondashuvni amalga oshiradi.
Institutsional matritsa – bu tarixan barqaror shakllangan, dastlabki
davlatlarning paydo
bo‘lishini va barcha keyingi institutsional tuzilmalarning rivojlanishini belgilab bergan, o‘z
navbatida, mohiyati hamon saqlanib qolgan birlamchi modelni takror yaratishga xizmat qiluvchi
bazaviy ijtimoiy institutlar tizimi.
Bu erda institutlar sotsium yashovchanligining tashqi sharoitlari bilan shartlangan jamiyat
a‘zolari o‘rtasidagi muayyan va muqarrar aloqalar tizimi sifatida tushuniladi. Ushbu holatda gap
insonning takror shakllanishini tartibga soluvchi ijtimoiy institutlar (ular
jumlasiga oila,
salomatlik va boshqa institutlar kiradi) haqida emas, balki davlatlarning takror shakllanishini va
ijtimoiy hayotning asosiy sohalarini tartibga soluvchi sotsial institutlar haqida bormoqda.
2.1-rasm. Jamiyatnig institutsional matritsasi
Institutlar jamiyatning uning tarixiy barqarorligini va ijtimoiy yaxlitlikning takror
shakllanishini ta‘minlovchi o‘ziga xos tuzilishini (qobirg‘asini) hosil qiladi.
Institutsional
matritsa chizma ko‘rinishida jamiyatda teng ahamiyatli mavqeni egallab turgan yagona uchta:
siyosiy, iqtisodiy va huquqiy sohalarni birlashtiruvchi ijtimoiy shakl sifatida namoyon etilgan
(2.1-rasm). Asosiy matritsalar [30] S.Kirdinaning ―Institutsional
matritsalar va Rossiyaning
rivojlanishi‖ kitobidan olingan. Biroq ularga ayrim o‘zgartirishlar kiritilgan, xususan siyosiy va
mafkuraviy sohalar birlashtirilgan, chunki jamiyatda mafkura ko‘p
jihatdan boshqaruvchi
siyosatchilarga bog‘liq bo‘lib, ular faoliyatining natijalaridan biri hisoblanadi. Matritsada
ijtimoiy soha alohida ajratilgan va institutsional tizimni shakllantirishda u katta rol o‘ynaydi.
Matritsalarning asosiy va qo‘shimcha institutlarning muayyan to‘plami
bilan
tavsiflanuvchi ikkita xili mavjud – g‘arbiy (bozor, demokratik) va sharqiy (buyruqbozlik,
diktatura yoki despotiya) matritsalar.
