18
D.Nort [40] institutsional o‘zgarishlar sub‘ekti sifatida yakka tartibdagi tadbirkorni,
institutsional o‘zgarishlar manbai sifatida esa narxlar nisbatidagi fundamental siljishlarni
ajratadi.
O‘zgarishlar mexanizmi quyidagicha: nisbiy narxlar tarkibidagi siljishlar ishlab chiqarish
omillarining narxlari o‘rtasidagi narx ulushiga, axborot qiymatiga
va texnologiyalardagi
o‘zgarishlarga ta‘sirni nazarda tutadi. Ushbu o‘zgarishlardan ayrimlari ekzogen xususiyatga ega
(inqiroz, epidimiya va h.k.), biroq aksariyat o‘zgarishlar endogen xususiyatga ega bo‘lib,
insonlarning joriy faoliyati kengayishi natijalarini aks ettiradi. Narxlar nisbatidagi fundamental
o‘zgarishlar vaqt o‘tishi bilan xatti-harakat eski odatlarining o‘zgarishiga va insonlar tomonidan
xatti-harakat standartlarini hosil qiladigan omillarning aglab etilishiga olib keladi. Biroq, narxlar
o‘zgarishining g‘oyalarga ta‘siri darajasi to‘g‘risidagi masala hozircha kam o‘rganilganligicha
qolmoqda.
D.Nortning fikriga ko‘ra [46], mafkura institutsional o‘zgarishlarning yana bir manbai
hisoblanadi. Mafkura deganda, u insonlar ular orqali atrofdagi
olamni qabul qiladigan va
baholaydigan sub‘ektiv modelni tushunadi. Mafkuraviy mayillik ham iqtisodiy hisob-kitoblardan
holi emas: olamning sub‘ektiv manzarasi kimningdir foydali imkoniyatlarini chegaalashi
qanchalik katta bo‘lsa, uni qayta ko‘rib chiqishdan manfaatdorlik shunchalik kuchli bo‘ladi.
Shunday qilib, institutsional o‘zgarishlar texnika taraqqiyoti, yangi bozorlarning
ochilishi, aholi sonining o‘sishi
va hokazolar, ya‘ni ular natijasida tashkiliy va institutsional
o‘zaro hamkorlikning ilgari muvafaqiyatli faoliyat ko‘rsatgan alohida shakllari ―foydasiz‖ bo‘lib
qoladigan jarayonlar oqibatida yuz berishi mumkin. Yangi rasmiy normalar o‘rniga boshqalari
qabul qilinadi, norasmiy normalarga amal qiladigan insonlar soni
kamayib borishi bilan ular
asta-sekin yo‘qolib boradi.
Institutlar paydo bo‘lishining o‘ziga xos jihatlari shundaki, ular o‘zlari paydo bo‘lishidan
avval amal qilgan normalar va sharoitlarga bog‘liq hisoblanadi. Shu tariqa, har qanday yangi
institut, mavjud iqtisodiy yoki ijtimoiy sharoitlar (institutsional matritsa) tomonidan belgilab
beriladi. Institutsional o‘zgarishlar sezilarsiz tarzda kechishi ham, yoki o‘zgarishlar, jamiyatdagi
mavjud ijtimoiy-iqtisodiy tizimning tezda takomillashuviga olib kelishi ham mumkin.
Institutsional o‘zgarishlar eski va yangi institutlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik xususiyati
ham katta rol o‘ynaydi. D.Nort bog‘liqlikning quyidagi turlarini ta‘kidlaydi [46]:
Birinchisi – rivojlanishning avvalgi yo‘liga bog‘liqlik –
chuqur aloqa, yangi
institutlarning faqatgina eski institutlar negizida paydo bo‘lishini ta‘minlovchi yangi
institutlarning eski institutlarga kuchli bog‘liqligi.
Ikinchisi – mutlaq yangi institutlarning paydo bo‘lishiga bo‘shliq mavjudligi orqali
belgilanadigan nisbatan kamroq.
Bog‘liqlikning ushbu ikki xili
evolyutsion xususiyatga ega, chunki eski institutlardan
yangi institutlarga o‘tishda izchillikka amal qilinadi. Evolyutsion o‘zgarishlar jiddiy iqtisodiy
larzalar sodir bo‘lmagan va ularning jahon ishlab chiqarishidagi ulushi ustun bo‘lgan bozor
iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarning institutsional tizimlariga xosdir.
Izchilligiga qaramay
evolyutsion o‘zgarishlar sifat jihatdan ilgari siljishlarni istisno etmaydi – miqdoriy-sifat
o‘zgarishlar dialektikasi o‘z kuchida qoladi.
D.Nort tomonidan ajratilgan bog‘liqlikning uchinchi xili – eski va yangi institutlar
o‘rtasida yaqqol aloqa (bog‘liqlik)ning mvjud emasligi – inqilobiy xususiyatga ega. Inqilobiy
o‘zgarishlar jamiyat rivojlanishining avvalgi o‘zgarish chizig‘iga amal qilishni nazarda tutmaydi
va tafakkur tarzi odatlari va an‘analarining tubdan o‘zgarishi bilan kuzatiladi.
Hatto iqtisodiy tizim samaradorligining oshishiga xizmat qiluvchi inqilobiy o‘zgarishlar
ham aholining ko‘plab guruhlari uchun jiddiy ijtimoiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin.
Bunga bir yaqqol misol tariqasida XV-XVIII asrlarda Angliyada ro‘y bergan agrar sohadagi tub
burilishlar bilan bog‘liq institutsional o‘zgarishlarni keltirish mumkin.
