Umumqo'shin havotozalagichi

65 
qo'shin so`zg'ichlari, so`zg'ichli-yutuvchi xillaridan biri bo'lib, so`zg'ichli-
yutish qutichasi va yo`z qismidan iborat. 
Uning qutichasiga solingan maxsus ishlovdan o'tqazilgan faollashtirilgan 
ko'mir (akademik N.D.Zelinskiy tomonidan tavsiya etilgan) zaharlovchi 
kimyoviy moddalarni o'ziga so'rib-shimib oladi. Mazkur jarayon 4 xil 
ko'rinishda kechishi mumkin: 
1)adsorbsiya 
- 
kimyoviy 
zaharlovchi 
moddalarning 
zarrachalari 
(molekulalari, ionlari) ko'mirning ustki yoki yo`za qatlamiga singiydi;
2)absorbsiya - zaharlovchi moddalarning ko'mir tomonidan yutilishi; 
3)ximosorbsiya - zaharlovchi moddalarni ko'mirdagi reagentlar (kimyoviy 
reaksiyaga kirishadigan moddalar) va katalizatorlar (kimyoviy jarayonlarni 
jadallashtiruvchi moddalar) tomonidan indef yer ent-neytral ko'rinishga 
keltirilishi; 
4)qil tomirli quyilish-ko'mir teshikchalaridan zaharli moddalar bug' holida 
o'tganida, uni suyuq holatga o'tqazish. 
Ko'mir tomonidan zaharli gazlarning yutilish tezligi quyidagi omillar bilan 
belgilanadi: 1) zaharlovchi moddalarning xususiyatlari; 2) zaharlovchi 
moddaning harorati; 3) zaharlovchi moddaning havodagi quyilish darajasi; 4) 
zaharlovchi moddalarning molekular vazni; 5) zaharlovchi moddaning 
agregat holati (27-jadval). 
Ba'zi zaharlovchi moddalarning faollashgan ko'mirga munosabati (27-jadval). 
Zaharlovchi 
moddaning nomi 
Qaynash 
harorati 
Molekulyar og'irligi Faollashgan 
ko'mirga 
munosabati 
Is gazi 
Sianid kislota 
Fosgen 
Iprit 
—190°C 
26°C 
8°C 
217°C 
28 
27 
99 
158 
Sorbsiyalanmaydi 
Sorbsiyalanmaydi 
Yomon sorbsiyalanadi 
Yaxshi 
sorbsiyalanadi 

66 
Lyuizit 
Zarin 
I96°C 
147°C 
209 
140 
Yaxshi 
sorbsiyalanadi 
Yaxshi sorbsiyalanadi 
So`zg'ichli havotozalagichlar yuqori molekular massali zaharlovchi moddalarni 
(zarin, Vi-IKS, iprit, lyuizit) yaxshi yutadi. Fosgen, difosgen, sinil kislotasi va is 
gazini yaxshi yutish uchun faollashgan ko'mir tarkibi katalizatorlar (kaliy pyer
manganat, o'yuvchi natriy ishqori, so'ndirilgan ohak) bilan boyitiladi. 
Havotozalagichlar qo'llanilgan taqdirda, ularning nafaqat faollashtirilgan ko'mir 
solingan qutichasi, balki tutunga qarshi so`zg'ich borligini yoddan chiqarmaslik 
kerak, chunki ikkalasi birgalikda odam ichiga nafas yo'llari orqali kirishi mumkin 
bo'lgan zararli ko'pgina moddalardan forig' etadi. Tashqaridagi havo dastavval 
tutunga qarshi so`zg'ichdan o'tayotib, chang, tutun va tuman zarrachalaridan 
tozalanadi. Keyinchalik esa faollashtirilgan ko'mirdan o'tib, kuchli zaharlovchi 
moddalardan tozalanadi
Kimyoviy qurol qo'llanilganda shaxsiy tarkibining havotozalagichda taxminiy 
bo'lish vaqti (meteorologik sharoit: havo harorati + 20°C, shamolning tezligi 3 
m/sek) 
28-jadval 
Kimyoviy 
qurol 
qo'llanilgan 
hududdan 
harbiy 
qismgacha 
bo'lgan masofa, km (shamol 
esgan tomonga joylashganharbiy 
qismlar) 
Zaharlangan bulut yetib kelgandan boshlab 
shaxsiy tarkibning 
havotozalagichda bo'lish vaqti 
Zarin 
Zoman 
Zaharlovchi modda 
qo'llanilgan joy yaqinida 

67 
Joylashganda 
2 km 
4-6 soat 
1,5-2,5 kun 
4 
2-2,5 soat 
6-7 soat 
6 
2-2,5 soat 
4-6 soat 
8 
1-2 soat 
1-4,5 soat 
10 
1 soat 
1-1,5 soat 
15 
1 soat 
20 
1 soatdan kam 
25 
1 soatdan kam 
Umumqo'shin havotozalagichining yo`z qismi rezinkali matodan ishlangan niqob-
shlem (5 xil o'lchamli bo'lishi mumkin) va unga o'rnatilgan ko'zoynak moslamasi 
hamda ko'zoynaklar tyer lab ketmasliklari uchun olinayotgan havoni ular tomon 
buruvchi moslamalar, qopqoqchali (klapanli) quticha va transportchi naychadan 
tashqi l topadi.Ko'zoynak moslamasi ko'rish oynaklari, ichki va tashqi ushlagichlar 
(oboymы) va tyer lamaydigan varaqchani mahkamlovchi (prijimnыe) 
xaqlachalardan iborat. Ulagichlar yordamida oynaklar niqob-shlem tanasiga 
biriktiriladi. 
Qopqoqchali quticha olinayotgan va chiqarilayotgan havo oqimlarini taqsimlab 
turadi. Uning ichida 3 ta qopqoqcha bo'lib, 1 tasi olinayotgan havo, qolgan 2 tasi esa 
(asosiy va qo'shimcha) chiqarilayotgan havoni o'tqazib turadi. 
Ulovchi nay burmali ko'rinishga ega bo'lib, rezinkali matodan ishlanadi. Uning 
yordamida niqob-shlem so`zg'ich-yutish qutichasi bilan tutashadi. 
Havotozalagichlar majmuasiga undan tashqari, havotozalagichni solib yuradigan 
haltacha, tyer lamaydigan varag'chalar solingan quti va ko'zoynaklarni tyer lashini 
oldini olish uchun qo'llaniladigan maxsus «qalam» kiradi. 

68 
FH (IH)-5 FH (III)-5 M, (III)-7, MBH (PDF)-2 (M AKTAB)Fuqarolar 
havotozalagichlar (FH)-5 va 5 m kichik hajmli so`zg'ich yutish qutichasi (FH-5 xili 
kabi) muhofazasi va yo`z qismi tariqasida niqob-shlem bilan jihozlanadi. FH-5 m 
to`zilmasiga 
membrana 
(parda) 
qutichali 
niqob-shlem 
kiradi. 
Fuqarolar 
havotozalagichlari -5 va 5 m transportchi naylarga ega bo'lmaganligi sabab, yo`z 
qismi so`zg'ich-yutish qutichasi bilan bevosita bog'lanadi. Niqob-shlemlari 5 xil 
o'lchamli bo'lib, ulardan 4 xili membranali qutichalarga ega bo'ladi. Ular o'lchamlari 
niqob-shlemning dahani sohasida raqamlar bilan ifodalanadi (35-rasm).H-5 niqob-
shlemining o'lchamlarini aniqlash uchun bosh cho'qqisi (usti) lunj va dahan bo'ylab 
o'tadigan yopiq chiziq o`zunligi bilan o'lchanadi. Olingan natijalar 0,5 sm gacha 
o'giriladi. O'lchamlar o`zunligi 63 sm ni tashqi l qilsa, niqob-shlem 0 bo'yli; 
(membrana qutichali niqob-shlem uchun 63 sm o'rniga 61 sm olinadi); 63,5-65 sm 
ga teng bo'lsa, 1-o'lchamli; 66-68 sm 2-bo'yli; 68,5-70,5 sm 3-bo'yli; 71 sm dan 
ortiq bo'lsa, 4-bo'yli niqob-shlem bo'ladi. Niqobni tanlash uchun yo`zning 
balandligini burun qansharidan to dahangacha o'lchash kerak. Yo`z balandligi 9,9-
10,9 sm ga teng bo'lsa, 1-bo'yli niqob; 10,91-11,90 sm-2-bo'yli niqob; 11,91 va 
undan ortiq sm bo'lsa, 3-bo'yli niqob kerak bo'ladi.Ammo, hozirgi paytda fuqarolar 
havotozalagichi-5 ma'naviy jihatdan eskirgan bo'lib, uning ishlab chiqarilishi asta-
sekin barham topmoqda va uning o'rniga zamon talablariga ma'lum darajada javob 
ber adigan FH-7 va FH-7B ishlab chiqarilmoqda. Shunga qaramay. FH-5 va FH-5m 
lar xaql xo'jaligi tarmoqlarida ko'plab yig'ilib qolgani bois, undan foydalanish man 
etilmaydi. Ammo, FH-5 rusumidagi havotozalagichlaridan samarali foydalanish 
maqsadida qo'shimcha ravishda yutish qutichasi - 1 yoki yutish qutichasi - 3 
qo'llaniladi, chunki ammiak moddasi bilan oqador sanoatda, qo'shimcha qutichasiz 
faoliyat ko'rsatish man etiladi.FH-7 (GP)-7Fuqarolar havotozalagichi-7 quyidagi 
qismlardan tashqi l topgan so`zg'ich-yutish

69 
qutichasi, FH (GP)-7 k, fuqarolar havotozalagichi niqobining yo`zv, tyer
lamaydigan varaqlar (6 dona), issiqlikni ushlab turuvchi bog'lagichlar (manjet) - 2 
dona va haltacha. 
«Mustaqil» rezinkali zichlagich, fuqarolar havotozalagichining yo`z qismi zichligini 
ta'minlash uchun qo'llaniladi. Ushbu zichlagich yo`zga zich yopishib turadi va 
niqobdan qat'iy nazar cho'zilish qobiliyatiga ega bo'ladi.Bosh usti fuqarolar 
havotozalagichining yo`z qismini boshga mustahkam biriktirish maqsadida 
ishlatiladi. Uning tarkibiga bosh orqasi varag'i va 5 ta tasma (lyamki): peshona, 2 
tasi chakka va 2 tasi lunjga kiradi. 
Fuqarolar havotozalagichi-7 2 xil ko'rinishda ishlab chiqariladi: FH-7 va FH-7 V va 
ular bir-biridan yo`z qismlari bilan farq qiladi. Fuqarolar havotozalagichi-7, 
fuqarolar havotozalagichining gapiruv moslamasi bo'lgan niqob bilan ta'minlanadi, 
ammo suv ichish moslamasiga ega bo'lmaydi. FH-7 V da FH-7 da bo'lmagan suv 
ichish moslamasi o'rnatiladi. Uning yordamida harbiylar suvdonidan (flyaga) 
zararlangan havo-Atmosfer a sharoitida suv ichish imqoni vujudga keladi. 
Fuqarolar havotozalagichining yo`z qismini tanlash boshning gorizontal va vyer
tikal o`zunliklarini aniqlashga asoslangan. Ikkala o'lchovning yig'indisiga ko'ra 29-
jadvalga binoan niqobning bo'yi va havotozalagichning tirkash (upor) holati 
belgilanadi. I-raqam-peshona tasmaning raqamini, 2-chakka, 3-yo`z (yonoq) 
raqamini ko'rsatadi.Boshning ko'ndalang o`zunligini aniqlash uchun o'lchagich-
rezinkali tasma, oldi tomondan qosh usti arklari, yon tomondan quloq suprasidan 2-
3 sm baland va orqadan boshning cho'qqisi bo'ylab yurgiziladi. Boshning vyer tikal 
o`zunligini o'lchash maqsadida, rezinkali tasma bosh ustiga, yonoqlar-yo`z va dahan 
bo'ylab harakatlantiriladi. 
29-jadval Fuqarolar havotozalagichining yo`z qismi 3 o'lchamli qilib tayyorlanadi. 
Lining tarkibiga hajmiy rusumli, rezinkali zichlagichi (obtyurator) bor niqob, 
oynaklar moslamasi (ochkovыe uzlы), gaplashish moslamasi, nafas olish va nafas 
chiqarish qopqoqchalari, havo burgichlar (obtekateli), bosh usti (nagolovnik) kiradi. 

70 
T
/r 
Boshning gorizontal va 
vyer 
tikal 
o`zunliklarining 
yig'indisi, 
dm 
(detsimetrlarda 
Yo`z qismining bo'yi 
Tasmalar tirkashining holati 
1 1 1.85 gacha 
1 
4-8-8 
2 11,90-12,10 
1 
3-7-8 
3 12,15-12,35 
2 
3-7-8 
4 12,40-12,60 
2 
3-6-7 
5 12,65-12,85 
3 
3-7-7 
6 12,90-13,10 
3 
3-5-6 
7 13,15 orliq 
3 
3-4-5 
Bosh o'lchamlarini detsimetrdan santimetrlarga o'tqazish uchun ular raqami 10 ga, 
millimetrlarga aylantirish uchun esa, raqamlar 100 ga ko'paytiriladi. 

Download 5,44 Mb.