-mavzu. Favqulotda vaziyatlarda aholini muhofaza inshootlari

102 
Himoya inshootlaridagi yashirinish joylari aholini ommaviy qirg'in qurollarining 
shikastlovchi salbiy omillaridan muhofaza qiluvchi asosiy usullardan biridir. 
Ulardan himoya yyer to'lalari ma'Ium darajali ahamiyatga ega.
Yyengil turdagi yashirinish joyining sxemasi. 
Tinchlik davridayoq katta shaharlar va muhim inshootlarda aholini himoyalash xalq 
xo'jaligi dasturiga ko'ra himoya yyer to'lalari qurila boshlanadi. 
Himoya yyer to'lasi maxsus qurilmalar bo'lib, ular ichiga kirgan odamlarni yadro 
qurollari. kimyoviy zaharlovchi moddalar va baktyer iologik vositalarning kishi 
tanasiga salbiy ta'sir o'tqazuvchi barcha omillardan himoya qiladi. Undan tashqari. 
qochoqlar yong'in paytida hosil bo'ladigan yuqori haroratli gazlardan va kuchli 
zaharlovchi kimyoviy moddalardan ham saqlanish imqonini ber adi. Himoya yyer
to`lalarining ahamiyati, urush vaqtida, aytarli darajada yuqori bo'ladi. Yadroviy 
portlash natijasida vujudga kelgan zarb to'lqini ta'siridan himoyalash samarasiga 
ko'ra himoya yyer to'lalari quyidagi sinflarga bo'linadi: 1) fuqaro muhofazasi 
tizimidagi inshootlar; 2) maxsus foydalanish uchun qurilgan inshootlar; 3) o`zoq 
muddatga mo'ljallab qurilgan inshootlar; 4) dala fortifikatsiyali inshootlar; 5) 
harakatdagi qurilmalar.Himoya yyer to'lalari qurilish sharoitlari, qancha odamni 
sig'dira olishi, qayyer da joylashganligiga qarab ham ajratiladi. 
Fillrlash-ventilatsion Ochioq Germetik
Himoyalovchi Suv lo'playdigan 
qurilma cshiklar eshik quduq 

103 
Qurilish sharoitlariga ko'ra, himoya inshootlari tinchlik davrida oldindan qurilgani 
va dushman hujumi xavfi kelib chiqqanida tezda quriladigan xillarga bo'linadi. 
Zudlik bilan yaratiladigan himoya yyer to'lalari qurilishida, keng miq'yosda sanoat 
va boshqa binolarning hamda inshootlarning yig'ma tarkibiy qismlari qo'llaniladi. 
Undan tashqari ayni maqsadlarda sanoat va soddalashtirilgan ichki jihozlardan ham 
foydalaniladi. 
Himoya yyer to'lalari qancha odamni sig'dira olishiga qarab 3 xil ko'rinishda 
bo'ladi: 1) kichik hajmli (600 ta odamni qabul qiladi); 2) o'rtacha hajmdagi (600-
2000ta odam); 3) katta hajmli (2000 dan ziyod odam).Himoya yyer to'lalari 
joylashgan yyer iga ko'ra boshqa imoratga qo'shimcha holda qurilgan va alohida 
joylashgan xillarga bo'linadi. Qo'shimcha ravishda qurilganlarga binolar va 
qurilmalar tagida Joylashgan, boshqa imoratlardan holi, hech narsa yo'q joyda 
qurilgan shakllarga aytiladi.Metropoliten, yyer osti o'thh tunellari, tog'dagi 
qazilma yyer osti boyliklaridan bo'shagan g'orlardan ham himoya inshootlari 
sifatida foydalanish mumkin. 
Himoya yyer to'lalari asosiy va yordamchi xonalardan iborat bo'ladi. Asosiy 
xonalarga yashiringanlar uchun xonalar (otseki), boshqaruv xonasi, tibbiyot xonasi, 
shifoxonalar himoya yyer to'lalariga esa jarrohlik-bog'lov, jarrohlik oldi va styer
illash xonalari kiradi. Asosiy xonalardan bo'lmish, yashiringanlar xonasi o'tirish 
uchun 2-3 yarusli - qavatli o'tirgichlar va yotish maqsadida tokchalar bilan 
jihozlangan. 
Himoya yyer to'lalaridagi yordamchi yoki ko'makdosh xonalar bular xojatxona, 
so`zg'ich-havo almashtirish xonasi (kamyer a), himoyalangan dizel elektrmanbalari, 
elektr shit xonasi, oziq-ovqat mahsulotlarini saqlash xonasi, ballon turadigan xona, 
tambur-shlyo`z, tambur, artezian qudug'ini kavlash xonasi, tibbiyot yordam berish 
xonasi bo`ladi.

104 
Himoya yyer to'lasining tuzilishi: / - himoya-zich eshiklar; 2 - shlyo`zlovchi 
tamburlar; 3 - sanitar-yashash xonalari; 4 - joylashtirish uchun asosiy xonalar; 5 - 
galyer eya va zahira-tola jot eshigi oldi; 6 – shamollatish xonasi; 7 - oziq-ovqat 
omborxonasi; 8 - tibbiyot xonasi. 
Himoya yyer to`lalarida odat bo'yicha, ikkitadan kirish-chiqish joyi, kichik hajmli 
himoya yyer to'lalarida kirish eshigi va zahira - talafot eshigi bo'ladi. Kirish 
eshiklari soni himoya yyer to'lalarning odam sig'dirish hajmiga bog'liq. Ikki 
eshikdan bittasi albatta odamlarni ko'chirish (evakuatsiya) uchun mo'ljallanadi. 
Qo'shimcha holda qurilgan himoya yyer to'lalarida, kirish eshigi zinapoya 
maydonchasida yoki bevosita ko'chadan bo'Iishi mumkin. Talafot chiqish eshigi 
yyer osti yo'li galyer eyasi singari jihozlanadi va u tom-eshik (lyuk) bilan ochiq 
yyer ga chiqadi. Tashqari eshik himoya-zich (zaщitno gyer metichnaya) ichki eshik 
esa, zich (gyer metichnaya) qilinadi. Har ikkala eshik orasida bo'shliq bo'lib, uni 
tambur nomi bilan ataladi. Katta hajmli yyer to'lalarda eshiklardan birida tambur-
shlyo`z tashqi l etiladi. Tambur-shlyo`z tashqi va ichki tomondan himoya-zich 
eshiklari bilan ta'minlanadi. Natijada, himoya yyer to'lasidan chiqilgan taqdirda, 
kirish eshigining himoyaviy xususiyatlari bo`zilmaydi. 
Himoya yyer to'lalaridagi xonalarning balandligi ulardan tinchlik davrida ham 
foydalanish talablariga javob ber ishi kerak. Xonalarning balandligi 2,25-2,9 metr 
bo'lganida ikki qavatli (2-x yarusnыy) yotoq tokchalari (narы), balandligi 2,9 va 
undan ortiq metrga teng bo'lsa, 3 qavatli yotoq tokchalari qo'yiladi. Pastki o'tirgich 
tokchalarida, har bir odam uchun 0,45 x 0,45 m, yotish maqsadida esa 0,55 x 1,8 m 
joy ajratiladi. Ikki qavatli tokchali himoya yyer to'lalarida o'tiriladigan joy soni yyer
to'l hajmining 80 %ini, 3 qavatli tokchalilarda esa, yyer to'la hajmining 70 %ini 
tashqi l qiladi.Himoya yyer to'lalari hajmi 2 qavatli tokchalilarda har bir odamning 
o'tirishi uchun 0,5 m, 3 qavatli tokchalilar uchun esa, har bir odamning o'tirishi 

105 
uchun 0,4 m: ajratilishiga qarab belgilanadi. Har bir odam hisobiga 1,5 m2 dan kam 
bo'lmaydi. 
Himoya yyer to'lalari xonalarida suv, elektr toki, havo bilan ta'minlash tizimlari, 
kanalizatsiya, isitish, haloqat va ogohlantirish tizimlari, havo tortib oluvchi 
moslamalar himoyasi ko'zda tutilishi kerak (24-jadval). 
Ularning aloqa tizimi shahar, viloyat, tuman, markaz tarmoqlariga ulangan bo'Iishi 
maqsadga muvofiq bo'ladi. 
Aholini shahar sharoitlarida himoya qilish niyatida, umumiy maqsadli qochoqlardan 
tashqari, maxsus vazifalarga mo'ljallangan himoya yyer to'lalari, masalan, joyidan 
ko'chirish mumkin bo'lmagan (netransportabel) bemorlarni yashirish uchun ham 
barpo etiladi. 
24-jadvalda keltirilgan ko'rsatkichlar me'yorlari, himoya yyer to'lalaridagi umumiy 
sanitariya-gigiyenik sharoitlari, ko'p jihatdan, uning maydoni, xonalarning hajmi, 
ulardagi harorat, tashqaridan kiritiladigan havoning hajmi va tezligi hamda ichimlik 
suvi zahirasining mavjudligiga ko'p jihatdan bog'liq. 
Himoya yyer to'lalarini havo bilan ta'minlash tizimi odatda 3 xil tartibli bo'Iishi 
mumkin: 
1) toza havoni yetkazib berish 2) oddiy so'rg'ichli (filtr) havo almashtirish 
(ventilyatsiya): 3) himoya yyer to'lalariga tashqaridan havo kiritmasdan, ichidagi 
havoni qayta ishlab (tozalab-regenyer atsiya) ber ish. 
24-jadval 
Himoya yyer to`lalarining sanirariya-gigiyenik me'yorlari 
I7r 1ta 
odam 
uchun 
mo'ljallangan 
ko'rsatkichlar 
Himova qilishi uchun 
Aholini 
Bemorlarni 
1 
Maydoni. M 
0.4-0.5 
0.75 o'tirganlar uchun 1.90 zambilda 

106 
yotganlar uchun 
2 
Xonalar hajmi, m3 
1,5 
- 
3 
Havoni 
so`zg'ich
almashtirish 
tartibi 
bo'yicha etkazib ber
ish, m V soat 
2.0-10.0 
10,0 
4 
Xonalardagi 
eng 
baland harorat Selsiy 
gvaduslarida 
30. 0 
23,0 
5 
Ichimlik 
suviinng 
zahirasi 
litr/kecha-
kundo`z. 
3,0 
20 - har bir bemor uchun xizmat 
qilib yurgan ishchilar uchun 
1 -xil tartibli havo yetkazib berish tizimi, raiofaol changlardan (changga qarshi 
so`zg'ichlar), (2-tartibga ko'ra ish olib borilganida kimyoviy zaharlovchi moddalar 
va baktyer iologik vositalardan (yutuvchi so'rg'ichlar) tozalanadi. 
1 -tartib bo'yicha himoya yyer to'lalariga ber iladigan havo miqdori-hajmi uning 
haroratini hisobga olgan holda har soatiga 8-13 m3 hajmda. 2-tartibga ko'ra esa, 
soatiga 2-10 m3 hajmda har bir odamga ber iladi. 
3-tartibli havo bilan ta'minlash jarayoni. Yong'in xavfi, zararli gazlar va yonish 
jarayonida hosil bo'ladigan ko'z va burun shilliq qavatlarini qitiqlovchi hosilalar 
bo'lishi mumkin bo'lgan hududlarda himoya yyer to'lalari mutlaqo zich (gyer
metik) holatga keltiriladi. Bu paytlarda himoya yyer to'lalari ichidagi odamlar 
ichidan chiqqan havo qayta yaxshilab tozalanib, xuddi yangi ber ilgan havo kabi 
qo'llanadi. Bunga misol qilib, kosmik kemalarni keltirish mumkin. 
Himoya yyer to'lalarini elektr quvvati bilan ta'minlash, shahar, viloyat, tuman 
markazlaridagi manbalar orqali amalga oshiriladi. Mabodo, bunday imqoniyatlar 

107 
bo'lmasa, u holda himoya to'siqli (temir panjara) dizel yonilg'isi bilan ishlaydigan 
jihozni (manba) qo'llash, uni oldindan belgilab qo'yish kerak, aks holda himoya yyer
to'lalari qorong'ilik og'ushida qolib ketadi va amalga oshirilishi zarur bo'lgan deyarli 
barcha yumushlar, vazifalar barham topadi. Bunday paytlarda, shag'am yoki kyer
osin lampalardan foydalanish tavsiya etilmaydi, ammo ayni maqsadda elektr 
(batareyali) fonarlarni qo'llash mumkin. 
Himoya yyer to'lalarini toza - ichimlik suvi bilan ta'minlash va chiqindilarni 
(mag'zava, suyuq chiqindilar (peshob), quyuq chiqindilar (najas) va yuvindilar) 
yo'qotish tizimlari tashqi tizimlarga, ya'ni shahar yoki inshootlardagi suv quvurlari 
va kanalizatsiyaga (yyer ostiga to'shalgan maxsus quvurlar tizimi bo'lib, turli 
chiqindilarni tozalash inshootlariga yetkazib ber adi) ulanadi. Ularning ehtimolan 
ishdan chiqib qolishini inobatga olib, suv zahirasini va tashqi chiqindi qabul qilish 
tizimi qay holda bo'lishidan qat'iy nazar, xojatni (peshob, najas, tahorat suvlari va 
boshqalar) yig'ish idishlarini tayyorlab qo'yish, kelib chiqishi mumkin bo'lgan 
oqibatlar oldi olinadi. 
Himoya yyer to'lalari korxonalar, muassasalar boshqarmasi hamda tashqi muhit 
bilan bog'lanib turishi uchun tclefon, uyali telefon, imqoniyat mavjud bo'lgan 
maskanlarda esa, fazoviy yo'ldosh aloqasi, selektorlar, baland ovozli gapirgichlar 
(gromkogovoriteli), ichki televideniya kabi zamonaviy aloqa vositalari, asbob 
uskunalari bilan jihozlanishi kerak. 
Maxsus niyatlar bilan qurilgan qochoqlarda qo'shimcha ravishda quyidagi xonalar 
tashqi l qilinadi: 1) bemorlarga, 2) jarrohlik bog'lov xonasi; 3) jarrohlik-profilaktik 
(mikroblar va ularning qopchali ko'rinishlariga dezinfeksiyalash xonasi) -styer
ilizatsiya xonasi; 4) tamaddi xona; 5) oshxona 6) sanitariya-gigiyena xonasi. Bunday 
yyer to'lalarda bemorlar uchun ajratilgan xonada har bir odam hisobidan 1 kecha-
kundo`z 20 litr, xizmat burchlarini ado etayotgan tibbiyot xodimlari uchun esa kishi 
boshiga 3 litrdan suv zahirasini tashqi l etilishi zarur (25-jadval). Mazkur suv katta 
(rezyer vuar) yoki kichik idishlarda (bak, samovar, kastryo’lkalar, shisha yoki 

108 
polietilen idishlarda, usti yopiladigan chelaklar) saqlanishi mumkin. Ushbu 
amallarni bajarish jarayonida bir narsani unutmaslik kerak, u ham bo'lsa ichimlik 
suviga taalluqli ko'rsatkichlardan bo'lmish, kislorodning biologik ehtiyoji, kolli-titr 
hamda kolli-indekslar. Ularga nisbatan beparvolik qilish, odamlar orasida turli 
yuqumli kasalliklarning tarqalib ketishiga sabab bo'lishi mumkin. 
Suvdagi kislorodning biologik ehtiyoji deganda, undagi mavjud kislorod miqdori 
tushunilib, turli mikroblarning rfvojlanib ketmasligi va suvning sifati saqlanishini 
ta'minlash uchun kerakli tarkibdir. 
Kishi boshiga sarflanadigan 1 kunlik suv hajmi (litrlarda)m 25-jadval 
T/r Ehtiyojlar 
iqlim sharoiti 
O'rta 
Issiq 
1 
Idishlarni (shaxsiy) yuvish 1,0 
1,2 
2 
Ichish, choy, suv zahirasi 
2,5 
4,0 
3 
Yuvinish 
3,0 
6.0 
4 
Ovqat 
tayyorlash, 
idish-
tovoqlarni yuvish 
3,5 
3,8 
Jami 
10,0 
15,0 
Toza suv ushbu ko'rsatkich tufayli 7-10 kun mobaynida aynimay, sifat 
ko'rsatkichlarini saqlab turadi. Shu boisdan ham sifatli suv iste'mol qilish uchun 

109 
idishlardagi ichimlik suvini har 7-10 kunda almashtirib turish foydadan holi emas. 
Aks holda suvda chirish jarayoni boshlanadi. 
Kolli-titr deganda bitta ichak tayoqchasi topilgan eng kam miqdordagi suv hajmi 
tushuniladi. Masalan, suv quvurlaridagi ichimlik suvida kolli-titr 300 teng bo'Iishi, 
quduq suvida esa 100 ga teng bo'Iishi ko'zda tutiladi. Suvning kolli-titri qanchalik 
past bo'lsa, u suvning najas bilan shuncha ko'p ifloslanganligini ko'rsatadi. 
Kolli-indeks 1 litr suvning tarkibidagi ichak tayoqchalarining sonini ko'rsatadi. 
Masalan, suv quvurlaridagi ichimlik suvining kolli-indeksi 3 ga teng bo'Iishi taqozo 
etadi. 
Ichimlik suvi o'rnida oziq-ovqat sanoati tomonidan chiqariladigan hidi, ta'mi, 
ko'rinishi xushbichim yelim idish (baklashka)lardagi ichimliklardan ham 
foydalanish maqsadga muvofiq bo'ladi. Bunday ichimliklardan, misol tariqasida 
quyidagilarni keltirish mumkin: bon-akva, akva-layt, sprayt, prayd, tarxun, lazzat, 
oddiy Toshkent yoki Samarqand (gazlangan) suvlari. Undan tashqari, turli quruq 
mevalar qaynatmalaridan ham foydalansa bo'ladi: turshak, mayiz, shaftoli, tog'olcha, 
olma, nok, na'matak, qaroqand, qorag'at va boshqalar. Mazkur maqsadda xandalak, 
qovun, tarvo`z ham as qotishi mumkin. 
Qishloq joylardagi katta bo'lmagan shaharlar va aholi turar joylarida, asosiy xavfni 
radiofaol zararlanish (ifloslanish) tug'dirishi bois, ushbu yyer larda mahalliy aholi 
hamda shifo muassasalari uchun zararli nur ta'siridan himoyalovchi ber kinchoqlar 
tayyorlanishi zarur. Bu inshootlar, odamlarni belgilangan muddat ichida, beziyon 
yashirinishlarini ta'minlashi kerak. Undan tashqari, mazkur inshootlar odamlarni, 
portlash to'lqinining oldi qismidan tarqaluvchi ulkan bosim ta'siridan ham himoya 
qilishi mumkin. 

Download 5,44 Mb.