157
Sun’iylashtarilgan radioaktivlik katta o‘rin o‘ynamaydi,
chunki katta hudud
ni egallamaydi (portlash vaqtiga qarab 2-3 km masofada). Ikkinchidan juda qisqa
vaqt yarim bo‘linish davriga ega moddalar hosil bo‘ladi.
Reaksiyaga qatnashmagan qism yadro portlatishidan foydalanish koeffitsienti
yuqori emas (10 % gacha) qolgan atomlar bo‘linishga ulgurmaydi,
portlash kuchi
ta’sirida kichkina zarralarga bo‘linib tarqaladi va qo‘ziqorin buluti shaklida o‘tiradi.
Biroq kuchli xavf tug‘dirmaydi, buning sababi shundaki, uran va plutoniyning yarim
yemirilish davri juda katta va faqat alfa zarracha ajratadi.
Ammo tana ichiga tushganda xavfli. Havoda portlashda – portlash zonasida
radioaktiv ifloslanishnig o‘rni yo‘q. Buning sababi shundan iboratki,
yaltiroq zona
yer bilan tutashmaydi, shuning uchun ingichka qo‘ziqorin shakli hosil bo‘lib, juda
kichik, yengil radioaktiv changlar hosil bo‘ladi. Bular asosan yuqori ko‘tarilib,
Atmosfer a va stratosfyer ani bulg‘atishadi.
Radioaktiv moddalarning yer ga qo‘nishi (tushishi) uzoq yillar davomida
katta hudud da hosil bo‘ladi. Asosan sun’iylashtirilgan radioaktivlik hisobida 800-
3000 m radiusda yer ning ifloslanishi paydo bo‘ladi va 2-3 soatdan so‘ng o‘z
kuchini yo‘qotadi. Yer usti va past havo portlatishlarda radioaktiv ifloslanish
kuchli bo‘ladi, chunki olovli shar yer bilan tutashadi. Yirik qo‘ziqorin shaklli bulut
paydo bo‘ladi, o‘zida juda ko‘p radioaktiv chang saqlaydi.
Evropada 200
dan ortiq atom reaktorlari bor, shularning buzilishi natijasida
katta tyer ritoriyada uzoq vaqt davomida xavf tug‘diruvchi kuchli radioaktiv
ifloslanish bo‘lishi mumkin, masalan, CHAES (VMJ 1991 yil № 9 str. 16)
avariyaning xususiyati shundaki – reaktorning aktiv zonasining buzilishi shu tufayli
keyinchalik gaz – ayer ozol oqim
oqishi radionurlar chiqishi, buning natijasida
stansiya yonidagi va undan uzoqdagi tyer ritoriyalarning radioaktiv ifloslanishi,
shunaqa holatlar natijasida ommaviy nurlanish – murakkab qo‘shilish – tashqi –
ichki, o‘rinli gamma, betta bo‘lishi mumkin. Bularning
farqiy xususiyati shundan
158
iboratki, tarqalgan tyer i nurlanishi paydo bo‘lishi va ko‘pchilik hollarda bemorda
kasallik kechishi taqdirini hal etishi.
