K
0,5
),
cm
Zararlanish
manbalari
Zichligi,
g/cm
3
Yarim susaytiruvchi qavat, cm
Gamma-nurlaridan Gamma-
bo`linishlaridan
Suv
1,0
14-20
3-6
Daraxt
0,7
15-30
10-15
Tuproq, yer
1,6
10-14
11-14
Beton
2,3
6-12
9-12
Bron (zirx)
7,8
2-3
5-12
177
Qo`rg`oshin
11,3
1,4-2
9-12
Po`lat
7,8
2,8-3
5-12
Qor
0,4
50
-
BA`ZI BIR RADIOAKTIV ZARRACHALARNING YARIM YEMIRILISH
DAVRLARI
IZOTOPLAR
YARIM YEMIRILISH DAVRLARI
Radiy-100
30 sekund
Ittriy-95
10 daqiqa
Indiy-119
18 daqiqa
Yod-131
8 kun
Bariy-140
13 kun
Stronsiy-89
51 kun
Stronsiy-90
28 yil
Seziy-137
26 yil
RADIASIYA DARAJASINING KAMAYISHI
Portlashdan keyin
o`tgan vaqt
Radiasiya darajasi,
% hisobida
Portlashdan keyin
o`tgan vaqt
Radiasiya darajasi,
% hisobida
1 soat
100
7 soat
10
2 soat
43
10 soat
6
3 soat
27
1 sutka
2
5 soat
15
2 sutka
1
178
Bomba portlaganidan keyingi ikkinchi o’lchagancha bo’lgan
vaqt(soat,minut)
Yadro
quroli
portlagan
dan
keyingi
vaqt
P2/P1 O’lchovlar nisbati
0.20
0.65
0.30
0.25
0.35
0.40
0.45
0.55
0.50
0.60
1.20
1.00
2.00
6.00
5.30
4.00
2.40
-
1.05
-
3.00
4.20
3.10
8.00
9.00
10.00
0.50
1.00
1.10
8.30
0.55
1.05
2.30
1.40
2.10
1.20
1.10
6.00
6.30
4.40
6.30
7.00
1.25
1.30
1.45
1.50
1.50
1.45
2.10
2.30
1.20
1.30
1.40
2.00
2.20
2.30
3.00
3.30
2.35
3.30
5.00
7.00
2.50
3.40
5.30
7.30
3.00
4.00
6.00
8.50
3.30
4.30
7.00
9.00
3.50
5.00
8.00
10.0
11.0
4.30
6.30
9.00
12.00
13.00
5.00
7.00
10.00
14.00
15.00
30 min
-
45 min
1 soat
1 ½
2 soat
2 ½
3 soat
3 ½
YADROVIY SHIKASTLANISH O'CHOG'I
Yadroviy shikastlanish o'chog'i deb, bilvosita yadroviy salbiy ta'sir etuvchi omillar
ixtiyorida boigan hududga aytiladi. Mazkur o'choqda odamlar, hayvonot va o'simlik
olami ichida ko'plab yo'qotishlar, binolar, inshootlarning ommaviy yakson boiishi,
bosib qolishlar, kommunal-quvvat tizimlarida talafotlar mavjud bo'ladi. Yadroviy
portlash qanchalik kuchli bo'lsa, shikast topgan hudud ham shunchalik katta bo'ladi.
Yakson bo'lish jarayoni ko'p jihatdan binolar, inshootlar, ularning qavatlari, soni va
qurilish zichligiga bog'liq.
Yadroviy shikastlangan hududning tashqi sarhadi deganda, qaysi chiziqdan
tashqarida ortiqcha bosim darajasi 10 kPa ga teng bo'lsa, shu yyer ni tashqi chegara
deb qabul qilinadi. Shuni unutmaslik kerakki, yadroviy portlash o'chog'ining katta-
kichikligiga hududning relyefi ham ta'sir etadi. U qanchalik tekis bo'lsa, uning
179
doirasi ham shu darajada keng bo'ladi. Yadroviy shikast topgan hudud shartli
ravishda 4 qismga - zonaga ajratiladi. Bu qismlarning har biridagi yaksonlanish
jarayoni, deyarli bir xilligi bilan ajralib turadi.
Batamom yaksonlanish qismi - uning tashqi chegarasidagi zarb to'lqinining ortiqcha
bosimi 50 kPa dan ko'proq bo'ladi. Bu qismdagi barcha binolar va inshootlar,
radiatsiyaga qarshi ber kinchoqlar, yyer to'lalarning bir qismi, yakson bo'lib,
mutlaq bosib qolishlar vujudga keladi va kommunal quvvat tizimlari shikastlanadi.
Bu qismda muhofazalangmagan odamlarda o'ta og'ir va keng doirali jarohatlar
kuzatiladi (ichki a'zolar shikastlari, suyaklarning sinishi, karaxt (shok) holatlari,
kontuziyalar, miyaga qon quyilishi).
Muhofazalanmagan aholi orasida ommaviy yo'qotishlar uchraydi. Faqat yaxshilab
jihozlangan ber kinchoqlardagi kishilargina shikastlanmaydilar. Batamom
yaksonlanish qismida, qutqaruv ishlari o'ta murakkab sharoitlarda olib boriladi.
Qutqaruv ishlariga quyidagilar kiradi: bosib qolingan joylarni tozalash; bosib
qolingan ber kinchoqlardan odamlarni olib chiqish. Ommaviy tuzilmalar (sanitar
drujinalari) uchun bajariladigan vazifalar qiyin sharoitda amalga oshiriladi.
Ushbu qismda yorug'lik nurlanishi 2000 kJ/m2 dan ham oshib ketadi. Natijada,
8-rasm. Ill darajali kuyish. 9-rasm. IV darajali
180
narsalarning yer ib ketishi, kuyib ketishi kuzatiladi. Ochiq joylardagi odamlar, o'ta
og'ir darajadagi kuyishga mubtalo bo'ladilar. Ularga ta'sir etuvchi ionlashtiruvchi
nurlanish 500 R va undan ham ko'proq bo'ladi. Yyer yo`zasida yadro quroli
portlatilganida ayni hududning portlash markaziga yaqin yyer ida kuchli ravishda
radiofaol qurum bilan zararlanadi.Kuchli darajada yaksonlanish qismi - zonasi
portlash to'lqinining oldingi sarhadlarida ortiqcha bosim 30-50 kPa ga teng bo'ladi.
Bu joylarda yyer yo`zasidagi binolar va inshootlar kuchli darajada shikast
topadilar. Devorlar va tomlarning bir qismi bo`ziladi. Mahalliy bosib qolishlar,
butunlay va ommaviy yong'inlar kuzatiladi. Ko'pchilik ber kinchoqlar saqlanib
qoladi. Yorug'lik nurlanishi ta'sirida 90 % imoratlar butunlay yona boshlasa,
ommaviy yong'inlarda esa, 25 %gacha binolar alanga ichida qoladi. Ochiq joyda
bo'lgan odamlar o'rta darajadagi shikastlanishlarga uchraydi. Ularda yorug'lik
impulsi (40 yoki 2000-1600 kJ/nr) ta'sirida 3- va 4-darajali kuyishlar kuzatiladi.
Bunday joylarda, odamlar is gazi bilan ham zaharlanishi mum kin.Bu qismlarda
asosiy qutqaruv ishlariga bosib qolishlarni bartaraf etish, olovlarni o'chirish,
odamlarni bosib qolgan ber kinchoqlardan olib chiqish, bo`zilgan, yaroqsiz holga
kelgan va yonayotgan binolardan shikastlanganlarni qutqarish kiradi. Ommaviy
tibbiy tuzilmalar - sanitar drujinalari faoliyati qiyinlashadi, dastlabki shifokor
yordamini ko'rsatish guruhining ishlashi uchun sharoit to'g'ri kelmaydi.
O'rtacha yaksonlangan qism - portlash to'lqinining oldidagi ortiqcha bosim 30-20
kPa/m2 ga teng. Bu yyer larda imoratlar o'rtacha darajada shikastlanadi: binolar
ichidagi to'siqlar, eshik kesaqilari, dyer azalar, tomlar bo`ziladi, devorlarda yoriqlar
paydo bo'ladi. Yuqori qavatlarda shikastlanishlar kuzatiladi. Ber kinchoqlar yyer
ostida bo'lsa, saqlanib qoladi va foydalanish uchun ishlatiladi. Ayrim bosib qolishlar
namoyon bo'ladi. Yorug'lik nurlanishi ta'sirida ommaviy yong'inlar ko'zga
tashlanadi.
181
Ber kinchoqlardan tashqarida bo'lgan odamlar yyengil va o'rtacha darajada
shikastlanadilar. Ammo, yorug'lik nurlanishi hamon kuchli bo'lgani bois kishilar
orasida kuyish hollari davom etadi. Odamlar is gazi bilan zaharlanishi mumkin.
Yyengil shikastlangan, ammo kuymagan odamlar o'zlariga va o'zaro yordam ber
ishlari hamda shikast topgan o'choqdan chiqishi mumkin.
Kuchsiz yoki ozgina yakson bo'lgan zona.
Bu yyer da ortiqcha bosim 20-10 kPa bo'lib, inshootlar salgina shikastlanadi: dyer
aza va eshik kesaqilari, yyengil to'smalar - devorlar bo`ziladi, devorlar yoriladi.
Yyer to'la va pastki qavatlar saqlanadi. Yorug'lik nurlanishi ta'sirida ayrim
yong'inlar kuzatiladi. Ochiq yyer dagi odamlar qulayotgan narsalar, oyna
siniqlaridan shikastlanadi. Ber kinchoqlarga yashiringanlarga ozor yetmaydi.
Bu zonada qutqaruv ishlari yong'inni o'chirish, qisman bo`zilgan va qulayotgan
binolardan odamlarni olib chiqishga qaratilgan. Ommaviy tibbiyot tuzilmalari
(sanitar drujinalar, dastlabki shifokor tibbiy yordamini ko'rsatish guruhi) faoliyati
uchun sharoitlar nisbatan yaxshi.
Shikast topgan o'choqni baholashda, yuqorida aytilganlardan tashqari yyer
yo`zasida yadroviy portlash bo'lganida epidmarkazdan shamol yo'nalishi bo'yicha
dozasi katta bo'lgan ionlovchi nurlanish bilan zararlangan joylar vujudga keladi.
Portlash to'lqini va yorug'lik nurlanishining neftqazuvchi, neftni qayta ishlovchi,
kimyoviy, selluloza-qog'oz sanoatlarida, yonilg'i va kuchli ta'sir etuvchi zaharlovchi
moddalar, omborxona inshootlarida ikqilamchi shikastlanishlar (yong'in, yonilg'i va
moylash mahsulotlari solingan idishlarning portlashi, hududning kuchli zaharlovchi
moddalar bilan ifloslanishi va boshqalar kuzatilishi mumkin. Bunday holatlar,
zonadagi sharoitni murakkablashtirib yuboradi.
Yadroviy shikast topgan o'choqda tibbiy tuzilmalar odatda, yong'in o'chirilgach,
bosib qolgan joylar - ber kinchoqlar va yyer to'ladagi shikastlanganlar asosan yopiq
182
shikastlar olishsa, ochiq yyer dagilar esa majmuaviy shikastlanadilar (kuyishlar,
ochiq shikastlar) (5-jadval).
5-jadval
| 