202
yadro quroli portlashida bu maydon yo`zlab
kv km larga borishi mumkin, ammo
radiatsion zararlanish ko’rsatkichlari AES maydonida va atrofga yakin joylarda besh
karra yuqori rG`s ni tashqi l etgan, bu holat avariya paytida inyyer goblokdan
ajralib chikkan parchalarni, nukleidlarni parchalovchi xususiyatlarga bog`liq, AES
uchun yod 131, tellur-132-tseziy-134 va 137 va ksenon 133, kripton-85 lar xos
hisoblaniladi. AES avariyasi radioaktiv pasayish
uta sekinlik bilan boradi, agar
yadro portlashida radioaktivligi pasayish va vaki birligida 7 karra bulsa AES da esa
radioaktiv pasayish 2 karragina bo`ladi. AES avariya radioaktiv ifloslanish AES
atrofidagi kum puprok, dolomit. Bor kurgoshin va boshqa jismlarni ishlatilishiga
ham bog`liq ChAESda avariyadan keyin 2 xafta mobaynida 500 tonnadan ortiq
kum, tupro, loy, domlit bor va kurgoshin tashlangan bu issiklik ta'sirida 0,5 mk
hajmi
radioaktiv parni tarkatib, daraxtlar, imoratlar devoriga g`isht, beton 2-3 sm
dan 1gmi gacha temir gishtlarga 0,05 mm chuqurlikka, qonlar almashinuvi orqali
yutingan bu holat dezaktivatsiyalashni ancha kiyinlashtirgan AES avariyasida
odamlarda
radioaktiv zaralanish, nafas yo`llariga upkaga radioaktiv pardalarni
ketilishidan suv va oziq-ovqat bilan oshkozon ichak tizimi orqali ichki nurlanish
sodir bo`lishi mumkin, ichki nurlanishni dastlabki 1,5-2 oylar mobaynida yod-131
parchalanish davomiyligi 8 sutkagacha ko`proq uchraydi.
Tashqi nurlanish esa avariya maydoni va radioaktiv zararlangan chegara
ichida ishlash, uchish holatlarida par-gaz radioaktiv bulutdan bo`lishi mumkin. AES
avariyasining 30 km-li chegarasida 2 mln ga ifloslangan bunda shu hudud da barcha
qishloq xo’jalik jonivorlarini va uy xayvonlari 40 kiG`km
miqdor va undan ortiq
sezin-137 bilan nurlanishi qayd qilingan shu sababli 30 km,2 maydondagi barcha
ozik moddalarni jonivorlar gushti sutini iste'mol qilinishi ma'n etilib ta'kiklangan.
Radioaktiv nurlanishga usimlik dunyosi mevali va mevasiz daraxtlar, suv
maba'lari barcha oziq-ovqatmahsulotlar sezni va stronzim izotoplari tilak
ifloslanadilar. Bu holat avariya joyidan ancha o`zok bo’lgan yyer larga suv okimi
203
orqali radioaktiv korishmalarni tarkatib, suv okimi irmogida yashovchi aholii uchun
katta xavf soladi. Chyyer nobl AESI avariyasidan
keyin Kiev shaxridagi suv
amborida Dnspr daryosi kuyi okimlarida 1986 yilning iyo’l oyidan boshlab 1987 yil
may oyigacha sezni va strantsiy izotoplari ta'kiklanilgan radioaktiv yuvindiklarni
ushlab qolish dezantivatsiya qilish uchun yo`zlab tusiklar ko`rilgan natija Dnspr
yokasi kuyi okimlarida nurlanish darajasi polayishiga yer ishilgan. Fuqarolar
muhofazasi bu sohada katta natijalarga yer ishdi. Bu avalambor radio izotoplarni
tashqi muxitga tarkalganligini aniqlash asboblari.
Har bir shaxsni nurlanish
darajasini aniqlash, ayni paytda radioaktiv zaralanishda ularni aktivligini
pasaytirish, ya'ni dezaksivatsiyalash ishlarini sanitar yo’qotishlar o’chog’ida va
fuqarolar muxokamasi bu sohada katta natijalarga yer ishdi. Evakuatsiyalashtirish
manzilgoxlariga o`tkazish ishlarini aniq reja asosida bajarish kabilar,
bundan
tashqari nurlanish o’chog’ida va tibbiy yordam bosqichlarida nurlanishda davolash
ishlarini o`tkazish fuqaro muhofazasining xizmat ko’rsatish bo’limlari orqali joriy
etiladi.
