Yadroviy, kimyoviy va baktyeriologik

160 
paytda dunyo ahli (BMT va boshqa nufo`zli tashqi lotlar) Shimoliy Koreya, Yer on 
kabi mamlakatlarda yadro quroli yaratilishiga jiddiy qarshilik qilmoqda. 
Hozirgi zamon ma'lumotlariga ko'ra, yadro qurolining 4 xili ma'lum: 1) atom 
bombasi; 2) vodorod bombasi; 3) neytron bombasi; 4) lazyer bombalari. 
Yadro qurolini shikastlovchi ta'siri, yadroviy reaksiyalar jarayonida ajralib 
chiqadigan quvvat bilan bog'lanadi (par-chalanish, qaytadan vujudga kelish yoki bu 
har ikkala jarayonning bir vaqtda bo'Iishi). Hozirgi zamon ma'lumotlariga ko'ra, 
yadro quroli eng kuchli shikastlovchi quroldir. Yadro quroli portlaganda, o'ta yuqori 
darajada quvvat ajralib, uni odatda trotil deb ataladigan portlovchi moddaning 
ekvivalenti bilan belgilanadi. Trotil portlovchi moddasi ber gan quvvatga qarab, 
yadro qurolining quvvati aniqlanadi. Trotil ekvivalenti tonnalarda izohlanadi 
(qilotonnalar, megatonnalar). 
Quvvat berish jihatidan yadro qurollarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 
o'ta kichik (portlash quvvati 1 qilotonnagacha); 
kichik (portlash quvvati 15 qilotonna); 
o'rtacha quvvatli (portlash quvvati 15-100 qilotonna); 
katta quvvatli (portlash quvvati 100-500 qilotonna); 
Portlash to'lqinining shikastlash ta'sirida vujudga kelib chiqqan havoning ortiqcha 
bosimi deganda portlash to'lqini oldidagi -frontidagi eng ko'p bosim bilan kundalik 
havoning bosimi orasidagi farqlanish tushuniladi. Ushbu ortiqcha bosim har bir 
kvadrat metrga to'g'ri kelgan nyutonlar bilan belgilanadi. Bosimning bu birligi 
paskal deb ham ataladi. 1 N/m2= 1 Pa(l kPa0,01 kgs/sm2). K.GS - qilokuch degani. 
Portlash to'lqini odamlarga bevosita ortiqcha bosim, tezlik bosimi natijasida va 
bilvosita - ikqilamchi snaryadlar (binolar, inshootlarning parchalangan qismlari, 
uchib kelayotgan bo'laklar) orqali ta'sir o'tqazishi mumkin. Portlash to'lqini 
odamlarga ta'sir etib, turli darajadagi shikastlanishlarni keltirib chiqaradi: 
yyengil shikastlanishlar ortiqcha bosim 20-40 kPa ga teng bo'lganida kelib chiqadi. 
Bularga yengil lat yeyish, kontuziya, bo'g'imlarning chiqishi kiradi; 

161 
o'rtacha og'irlikdagi shikastlanish (eshitish a'zolarining shikastlanishi), qo'1-
oyoqlarning kuchli chiqishi, suyaklarning sinishi, burun va quloqlardan qon ketishi); 
ortiqcha bosim 40-60 kPa bo'lganida namoyon bo'ladi; 
og'ir shikastlanishlar (ko'pchilik jarohatlar, butun tananing kuchli kontuziyasi, qo'1-
oyoqlarning sinishi, ichki a'zolarning shikastlanishi) ortiqcha bosim 60-100 kPa ga 
teng bo'lganida kuzatiladi; 
o'ta og'ir shikastlanishlar (o'limgacha olib boradigan shikastlanishlar) ortiqcha 
bosim 100 kPa dan ziyod bo'lganida kuzatiladi (3-jadval). Portlash to'lqinining 
tezligi va uni ta'sir etish doirasi - masofasi portlash quvvatiga bog'liq. Portlash 
joyidan uzoqlashgan sari tezlik kamaya boradi. Masalan, 20 kilotonnali portlash yuz 
ber ganida portlash to'lqini 1 km masofani 2 soniyada, 2 km masofani 5 soniyada, 3 
km masofani 8 soniyada o'tadi. Ushbu vaqt ichida yorug'lik nurlanishi boshlanishi 
bilanoq berkinib olish va shikastlanishdan xolis bo'lishi mumkin. 
Portlash tolqini inshootlarni buzib, berkinchoqlar ichigacha kirib borishi mumkin. 
Undan himoya qilish maqsadida berkinchoqlar to'lqin qaytargich uskunalari bilan 
ta'minlanadi. Portlash to'lqinidan himoyalanish uchun portlash epidmarkazidan 
uzoqroqda joylashgan yerning relyefidan (egri-bugri, o'nqir-cho'nqir) ham 
foydalanish mumkin. 
Yorug'lik nurlanishi. Yadroviy portlash ro'y ber ganida odamlar tanasiga salbiy 
ta'sir etuvchi 2-o'rindagi omil bo'lib, u tarkib jihatidan nurli quvvatni tashqi l 
qiluvchi ultrabinafsha, infraqizil va ko'zga ko'rinadigan nurlar majmuasidan iborat. 
Uning manbayi bo'lib cho'g'ga aylanib, qizib ketgan portlash mahsulotlari va havo 
xizmat qiladi. Yorug'lik nurlanishi deyarli bir vaqtda tarqalib, portlash quvvatiga 
ko'ra 20 soniyalargacha davom etadi. 
Yorug'lik nurlanishi yadroviy jami quvvatning taxminan 35 %ini tashqi l qiladi. 

162 
3-jadval 
Yadro quroli zarba to'lqini ta'siri natijasida paydo bo'lgan oshiqcha bosimning odani 
organizmiga ta'sir qilishi tufayli paydo bo'lishi mumkin bo'lgan shikastlanishlar 
(V.V.Meshkov ma'lumorlari bo'yicha, 1969-yil) 
Zarba 
to'lqini 
frontidagi 
ortiqcha 
bosimning 
o'lchami kg/sm2 
Yuz ber ishi mumkin 
bo'lgan shikastlanishlar 
Og'irlik darajasi Jangovarlik 
0,1-0,2 
Quloqlarda 
shovqin 
eshitilishi. 
subyektiv 
harakter ga ega bo'lgan 
- 
ko'ngilsiz 
narsalami 
his 
etish 
0,2-0,4 
Bosh 
aylanrshi, 
bosh 
og'rig'i. 
Yyengil 
Ayrim 
ko'ngil 
aynishi, 
ba'zi 
vaqtlarda 
Daraja 
Hollarda 
qusish 
va 
yyengil 
kontuziyaning 
boshqa yengil klinik 
simptomlari. Ba'zi vaqtlarda
nog'ora parda va burun 
bo'shlig'i 
tomirlarming

163 
yorilishi 
0,3-0,5 
Kopincha nog'ora pardaning O'rta 
Shaxsiy 
yorilishi, qisqa muddatli es- Daraja 
tarkibi 50% 
hushini, xotirani yo'qotish.
Safdan 
adtnamiya. 
nutqning 
bo`zilishi 
chiqadi. 
yoki umuman yo'qolishi va
10% o'lim 
kontuziyaning boshqa 
Bilan 
ko'rinishlari: qon qusish. 
Tugaydi 
quloqdan, 
og'izdan 
qon 
ketishi; 
ba'zi 
vaqtilarda 
uzun 
naysimon 
suyaklaming sinishi 
0,5-0,8 
Ichki a'zolarning yorilishi, Og'ir 
25% yuqori 
oyoq-qo'llar suyaklarining Daraja 
o'limni 
sinishi;shok: o'rta quloqning
Paydo 
shikastlanishi ; kontuziya 
bo'lishi 
simptomlari 
ravmatik 
ensefalo yoki 
syer ebropatiyalar 
simptomlari bilan birga: 
uzoq 
muddatli 
es-hushni 
yo'qotish; 
nafas olishning buzilishi, 

164 
artyer 
ial 
bosimning 
tushishi 
Miyada, miokardda, ichaklarda mayda qon tomirlarining yorilishi tufayli mayda 
nuqtasimon qon quyilishlar; alveolyar va bronxiolalarning yorilishi, o'pka 
to'qimalarining uzilishi; portlashga qaragan tana tomonida qontalashlar va boshqalar 
Ko'krak va qorin devorlarining buzilishi va organlarning ezilishi; suyaklaming 
ko'plab sinishi, oyoq-qo'llarning uzilib ketishi, og'ir shok holati, og'ir kontuziya 
Sanab o'tilgan nurlar ichida ko'proq darajada salbiy ta'sir kuchiga. infraqizil nurlari 
ega. Uning asosiy ko'rsatkichi bo'lib, 1 snr (1 nr) yo`zaga tushadigan nur quvvati 
hisoblanadi. Bu quvvat tarqalayotgan yorug'lik nurlanishiga nisbatan ko'ndalang 
holda, yo`zalarga tushadi. Yorug'lik impulslari har bir sm2 tushadigan kaloriyalar 
(kal/sm2) yoki har bir m2 ga tushadigan kJ/m2 larda o'lehanadi. 
Nurli impulslar darajasi portlash quvvati va portlash xiliga bog'liq. Portlash quvvati 
qanchalik kuchli bo'lsa, nurli impulsning darajasi ham shunchalik kuchli - katta 
bo'ladi. Portlash yyer yuzasida bo'lsa, havodagi portlashga ko'ra nurli impuls 
nisbatan kuchsiz bo'ladi. 
Nurli impuls darajasi portlashgacha bo'lgan masofaning kvadratiga teskari 
proporsional holda bo'ladi. Havodagi portlashlarda shikastlanish doirasi eng yuqori 
darajada bo'ladi. 
Yorug'lik nurlanishi qisqa muddat ichida namoyon boisa-da, lekin u tyer ini 
kuydirishi, ko'zni shikastlashi, yonuvchi narsalarni va inshootlarni yondirib 
yuborishi mumkin. 
Yorug'lik nurlanishi ko'zga ta'sir etganida. vaqtinchalik ko'r bo'lib qolish, ko'z 
tubining kuyishi, mugo`z pardaning va qovoqlarning ham kuyishi ko'zga tashlanishi 
mumkin. 
Yorug'lik nurlanishining darajasiga ko'ra kuyishning 4 xil darajasi ajratiladi: 

165 
- 
1-darajali kuyish - yorug'lik kuchlanishi 200 kJ/m2 gacha bo'lganida; 
- 
2-darajali kuyish - yorug'lik nurlanishi 200-400 kJ/m2 bo'lganida; 
- 
3-darajali kuyish - yorug'lik nurlanishi - 400-600 kJ/m2 bo'lganida; 
- 4-darajali kuyish - yorug'lik nurlanishi - 400-600 kJ/m2 bo'lganida vujudga 
keladi 
Qon yaratilish jarayoni keskin ravishda izdan chiqadi. Gemorragik alomatlar 
majmuasi kuchayadi. Markaziy nyer v tizimi faoliyatining shikastlanish belgilari 
ko'zga tashlanadi. Agar bemor to`zala boshlasa, xastalik alomatlari asta-sekinlik 
bilan yo*qola boradi. To`zalish jarayoni sezilarli darajada sekinlashadi (3-5 oy). 
- Nurlanish kasalligining 4-darajasi (o'ta og'ir) bir varaqayiga 600-700 R va undan 
ortiq nurlanish olinganida namoyon bo'ladi. Bu darajali betoblikda deyarli bir necha 
daqiqa yoki soat o'tgach (nurlanishdan so'ng) kuchli darajadagi tana reaksiyasi 
ko'zga tashlanadi: to'xtatib bo'lmaydigan qusish, keskin ravishda harakatsizlanish - 
adinamiya, qon tomirlarining o'tkir yetishmovchiligi - kollaps ro'y ber adi. 
Kasallikning boshlang'ich davri aniq bir chegarasiz yorqin o'tadi va u septik 
alomatlar bilan kechadi. Qon ishlab chiqarish jarayoni tezlikda so'nadi (qizil ilikning 
aplaziyasi, pansitopeniya), gemorragiya belgilari yer ta paydo bo'ladi. Birinchi 
kunning o'zidayoq yuqumli dardlar paydo bo'ladi. 
Shuni aytib o'tish joizki: yadro portlashi quvvatining ortishiga monand holda 
portlash to'lqinining ta'sir radiusi va yorug'lik nurlanishi ortadi, ammo bu vaqtda 
ionlashtiruvchi nurlanish ozginagina ko'payishi mumkin. 
Radiofaol qurum bilan ifloslanish. Bunday holat yyer yo`zasida yadro quroli 
portlatilganda hosil bo'Iadigan bulutdan to'qiladigan radiofaol moddalarning 
to'qilishi natijasida hosil bo'ladi va u portlash enyer giyasining taxminan 10 %ini 
aks ettiradi. Mazkur mahsulot asosi bo'lib, reaksiyaga kirishgan yadroning 
parchalanish zarrachalari xizmat qiladi. Undan tashqari, bu jarayonda yadro 
zaryadining reaksiyaga kirishmagan qismi va ikqilamchi tarzda vujudga kelgan 

166 
yo'naltirilgan radiatsiya (qurol-yarog' vositasining devori tarkibidagi va yyer
tarkibidagi kimyoviy zarrachalar) ma'lum ahamiyat kasb etadi. 
Radiofaol moddalar bilan atrof-muhitning ifloslanishi ionlashtiruvchi nurlanish 
quvvati bilan belgilanib, ampyer 1 kg ga nisbatan izohlanadi (A/kg) SI birligida 
yoki rentgen soatlarda (R/ soat). Dozaning kuch-quvvati ifloslangan yyer da 
odamni vaqt birligi ichida olishi mumkin bo'lgan nurlanish dozasini bildiradi. Agar 
ma'lum joyda doza quvvati 0,5 R/soat yoki undan ortiq darajada bo'lsa. bunday joy 
radiofaol qurum bilan ifloslangan deb hisoblanadi. 
Vaqt o'tishi bilan dozaning quvvati kamaya borib, odam tanasi uchun xavf 
tug'dirmaydi. Masalan, yadro quroli yyer yo`zasida portlatilgandan so'ng 1 soat 
o'tgandan keyin ionlashtiruvchi nurlanish dozasi deyarli 2 marta kamayadi,3 soat 
o'tgach 4 marta. 7 soat o'tgach - 10 marta, 2 kecha-kundo`z o'tgach esa - 100 marta 
kamayadi (jadval). 
Radiatsiya darajasining kamayishi 
Portlashdan 
Radiatsiya 
Portlashdan 
Radiatsiya 
ko>in o'tgan 
darajasi. 
keyin o'tgan 
darajasi. 
Vaqt 
% hisobida 
vaqt 
% hisobida 
1 soat 
100 
7 soat 
10 
2 soat 
43 
10 soat 
6 
3 soat 
27 
1 sutka 
2 
5 soat 
1 5 
2 sutka 
1 
Vaqtning har 7 marotaba ortuvi (portlash ro'y ber ganidan so'ng) ionlashtiruvchi 
nurlanish dozasini 10 marotaba pasayishiga olib keladi. 
Buyumlar, oziq-ovqatlar, texnikalar suv va odamning tashqi qismlarini 
ionlashtiruvchi nurlanish bilan ifloslanishi millirentgen/ soat larda o'lchanadi 
(mR/soat). 
Radiofaol moddalarning kishilarga shikast yetkazishi 2 omil bilan bog'liq: 
1) 
gamma-nurlarining tashqi tomondan ta'siri; 

167 
2) 
beta-zarrachalarining 
ta'siri 
(tanaga 
tushganida 
yoki 
odam 
ichiga kirganida). 
Bu ikki salbiy ta'sir o'tqazuvchi omillarda, asosiy radiofaol ta'sir gamma-nurlanishi 
bilan bog'liq bo'ladi. Bu nurlanish ta'sirida o'tkir nurlanish kasalligi rivoj topadi. 
Agar kishi tyer isi kirlanib ketgan bo'lsa, radiatsiyaviy kuyishlar ko'zga tashlanadi. 
Odamlarning shikastlanishi radiofaol moddalarning ichlariga oshqozon-ichak yo'li 
va nafas yo'llari orqali kirganda ham kuzatiladi. Bunday hollarda qonga so'rilib 
o'tgan radiofaol moddalar a'zolar va to'qimalarga yetib boradi. 
Yadro quroli portlatilganda parchalanish mahsuloti omixtasi dastavval 35 ta 
elementning 200 dan ortiq hosilalarini, izotoplarni o'zida tutadi, ammo ularning 
ko'pchiligi qisqa muddatli parchalanish davriga ega bo'ladi. Yadro portlashining 
izotoplari qatoriga stronsiy, ittriy. ruteniy, teziy, bariy, iod, tellur, molibden va 
boshqalar kiradi. Ulardan ayrimlari (seziy, tellur va molibden izotoplari) tanada 
nisbatan bir xil miqdorda tarqalib, tanadan tezda chiqib ketadi. Qolganlari esa 
ma'Ium a'zolar va to'qimalarda yig'ila boradi. Masalan, iod izotopi qalqonsimon 
bezda. stronsiy va bariy izotoplari - suyakda. tellur. molibden izotoplari va Iantonid 
guruhidagilar - jigar to'qimasida to'planadi. Portlash joylarida o'tlab yurgan sigir 
sutini iste'mol qilish katta xavf tug'diradi, chunki shunday qilinganda odamlarning 
qalqonsimon bezida sut bilan kirgan iodning 25-30 %i o'tirib qoladi. Nurlanishning 
ma'Ium dozalari yig'ilib qolgan a'zolar va to'qimalarda, ularning tuzilishi 
bo`zilishiga olib kelishi mumkin. Turli to'qimalarning nurlanish ta'siriga sezgirlik 
darajasi bir xil emas. Nurlanish ta'siriga sezuvchanligi eng kuchlisi limfatik to'qima 
bo'lib, 2-o'rinda limfatik tugunlar turadi. 3- va 4-o'rinlarda - qora taloq va 
qalqonsimon bez bo'lib, 5- va 6-o'rinlarda qizil ilik va jinsiy bezlar turadi. Mazkur 
sezgirlikni hisobga olgan holda mezoniy a'zolar yoki to'qimalar tanlanadi. Bunday 
tana qismlarining shikastlanishi tana salomatligini keskin ravishda yomonlashtirishi 
mumkin. Ushbu ta'sirlar oxir-pirovardida kelajak avlod uchun ham xatarlidir. 

168 
Radiofaol shikastlanishga sezgirligi jahatidan mezoniy a'zolar 3 ta guruhga 
ajratiladi: 
gonadalar va qizil ilik; 
qalqonsimon bez, jigar, qora taloq. buyraklar, o'pkalar, mushaklar: 
tyer i qatlami, suyak to'qimasi. 
Radiofaol ifloslanishning vujudga kelishida, yyer ning portlash ro'y ber gan 
qismining osmonga (bir necha qilometr balandlikka) ko'tarilib. parchalanish 
mahsulotlari bilan birgalashib, radiofaol bulutni hosil qilishi alohida ahamiyat kasb 
etadi. Ana shu bulut shamol yo'nalishi bo'yicha 25-100 km/soat tezlikda atrof-
muhitga tarqaladi va keyinchalik past tomonga yog'adi. Natijada portlash natijalari 
bir necha km masofagacha tarqalishi mumkin. 
Radiofaol moddalar katta xavfni dastlabki portlash soatlarida ko'rsatadi, chunki bu 
paytda ularning faolligi yuqori darajada bo'ladi. 
Radiofaol ifloslanishdan ber kinchoqlar va maxsus yopinchoqlar ishonchli ravishda 
himoya qiladi. 
Elektr-kahrabo impulslari. Bu qisqa muddatli elektr-kahrabo maydoni bo'lib. 
yadroviy portlash paytida ajraladigan gamma-nurlari va neytronlarni atrof-
muhitdagi borliqlarning atomlariga ta'sir etishi natijasida elektronlar va 
protonlarning vujudga kelishi jarayonidir. Elektr-kahrabo impulslari bilan 
shikastlanish darajasi portlash quvvati va xiliga bog'liq. Elektr-kahrabo impulslari 
ta'siridan shikastlanish. 
ayniqsa, Atmosfer adan balandroq fazoda yadro quroli portlatilganda kuchli 
ravishda namoyon bo'ladi. Bunday balandlikda yadro quroli portlatilganida ta'sir 
doirasi bir necha ming kvadrat qilometrni elallashi mumkin. 
Elektr-kahrabo impulslari ta'sirida antennalari baland bo'lgan radioelektron va 
elektrotexnik uskunalarning kuyishi kuzatiladi. Ulardan tashqari yarimo*tqazgichli, 
vaakuumli uskunalar, qondensatorlar, raqamli tuzilmalar va nazorat uskunalari ham 
ishdan chiqadi. 

169 
Shunday qilib, elekt-kahrabo impulslari ta'sirida aloqa uskunalari, elektron-
hisoblash mashinalari va boshqalar ishi bo`ziladi. Urush sharoitlarida bunday tia'sir, 
shtablar va boshqa fuqarolar tuzilmalari boshqaruvini kiyinlashtiradi. Elektr-
kahrabo impulslarining odamlarga ta'siri aytarli darajadagi shikastlanishni keltirib 
chiqarmaydi. Ammo, ular shikastlanishi mumkin, qachonki, ular shikastlangan 
simlar bilan aloqada bo'lsalar. 
Yuqori harorat omili - +800°C dan to +1500°C gacha. 
Ifloslangan joylarda faoliyat olib borilganida nafas yo'llarini, ko'zlarni va tyer ini 
himoya qilish uchun havotozalagichlar, respiratorlar, changga qarshi matoli niqoblar 
va tyer ini saqlash vositalaridan foydalanish mumkin. 
Yuqorida bitilgan ma'lumotlar asosan atom bombasiga oidligi bilan ajralib turadi. 
Atom bombasi qisqacha qilib izohlanganda, snaryad bo'lib, uning kuchli portlashi 
natijasida, tezlikda atom quvvati ajraladi. 
Uning asosiy qismi neytronlar ta'sirida atom yadrolarini o'z-o'zidan davomiy 
parchalanish jarayonlariga ega moddalar bo'lib, u qisqa muddat oralig'ida katta 
miqdordagi quvvatni ajratadi. Mazkur moddalar yadroviy yoqilg'i nomi bilan 
ma'Ium. Ular tabiiy yoki sun'iy ravishda olingan bo'lishi mumkin. 
Tabiiy holdagi yadroviy yoqilg'iga atom og'irligi 235 ga teng bo'lgan uran hosilasi 
taalluqli bo'lib, tabiiy uran tarkibida 0,7 %ni tashqi l etadi. 
Sun'iy ravishda olingan yadroviy yoqilg'i, atom og'irligi 239 bo'lgan plutoniy 
hosilasidan iborat. Uni sintez qilish uchun uranni neytronlar bilan nurlantiriladi. 
Sun'iy yadroviy yoqilg'iga yana atom og'irligi 233 ga barobar bo'lgan toriyni, 
neytronlar bilan nurlantirilganda vujudga kelgan hosila kiradi. 
Yadroviy jarayon zanjirining mohiyati shundan iboratki, uran yadrosi ayrim 
hollarda ikkita nisbatan qarama-qarshi tomonlarga sachrab ketadigan yadrolarga 
bo'linadi. Ana shu paytda, katta miqdordagi quvvat paydo bo'ladi. Mazkur bo'linish 
chog'ida 2-3 ta neytronlar uchib chiqib, ular o'z navbatida yadrolarning yana 

170 
parchalanishini keltirib chiqaradi. Bu jarayon ayrim hollarda katta miqdorda 
neytronlar hosil bo'lishiga va jarayonning o`zluksiz davom etishini ta'minlaydi. Ana 
shu holat zanjirli yadroviy jarayon deyiladi. Soniyaning milliondan bir ulushi 
vaqtida ro'y ber gan bu jarayon atom portlashi deb nomlanadi. 
Neytronlar quvvatiga ko'ra shartli quyidagi 9 ta guruhga ajratiladi: 
1) ultra sovuq - quvvati 10 7 ev gacha; 
2)juda sovuq - quvvati 10"7- 104 ev oralig'ida; 
sovuq - quvvati 104 - 5 x 10° ev chegarasida; 
iliq - quvvati 5 x10s- 0,5 ev orasida; 
rezonansli - quvvati 0,5 - 104 ev darajasida; 
oraliq - quvvati 104 - 105 ev kenglikda;tezkorlar - quvvati 105 - 108 ev oralig'ida; 
yuqori quvvatlilar - quvvati 108- 10l0ev atrofida; 
relyativistlilar- quvvati 10'" ev darajada. Neytronlarning ultra sovuq guruhidan to 
oraliq quvvatlilargacha 
(1-6) shoshilmas neytronlar, undan keyingilarini esa tez harakat qiluvchilar guruhi 
deb ataladi. 
Shoshilmas neytronlarni aniqlashda neytron detektoridan foydalaniladi. Ushbu 
asbob ishlash negizida, yyengil yadrolarni litiy, vodorod, geliy neytronlari 
yordamida yadroviy parchalanish reaksiyasi - jarayoni yotadi. 
Mazkur jarayon davomida alfa zarrachalari va protonlar ro'yxatga olinadi. 
Amaliy foydalanishda, neytronlar yadroviy quvvat olishda, transuran zarrachalarni 
va radiofaol hosilalarni (sun'iy radiofaollik) ishlab chiqarishda alohida ahamiyatga 
ega. 
Yuqorida aytilganlarni inobatga olib, shunday xulosaga kelish mumkin: atom 
bombalari ma'Ium qismlarga bo'lingan yadroviy yoqilg'i va ularni bir-biriga zudlik 
bilan qo'sha olib, bir butun omixta hosil qilib, portlashni ta'minlaydigan avtomatik 
uskunadan iborat bo'ladi (6-rasm). 

171 
Yadro yoqilg'isining kuchi, boshqa portlovchi moddalarga nisbatan million marta 
ortiq. Bunga sabab shuki, yadrolar bo'linishida ajraladigan 
quvvat, bir necha marta, kimyoviy jarayonda hosil bo'ladigan 
quvvatga ko'ra bisyordir. 
Snaryad bo'laklaridagi atom og'irligi 235 bo'lgan uranning 
hosilasi to'la-to'kis ravishda parchalanganda. ajralib chiqqan 
quvvat taxminan 3 milliard kkal yoki 4 million kvt/soatga teng 
bo'ladi. Yadrolarning parchalanishida taxminan 200 Mev to'liq 
quvvat ajraladi. Uning tarkibiga snaryad parchalari quvvatidan 
tashqari (160 Mev), portlash paytida hosil bo'ladigan gamma 
nurlar (taxminan 5 Mev) va neytronlar (15 Mev) quvvatini, 
parchalanish mahsulotlarini bo'linish vaqtidagi (30 Mev) quvvatni 
o'z ichiga oladi. 
Portlash joyida qattiq qizish va havo bosimining ortishi 
kuzatiladi. 
Pirovardida 
200-250 
km 
o`zoqlikdan 
ko'zni 
qamashtiradigan yorug'lanish ko'rinadi. Shuning bilan birga, portlagan joydan 
tarqaladigan kuchli to'lqin hosil bo'ladi. Portlash joyidan osmon-u falakka 10-15 km 
balandlikka ko'tarilgan qizib ketgan gazlarning rang-barang manzarasi ustun 
shaklida namoyon bo'ladi. Shuni unutmaslik kerakki, atom bombasining vayron 
etish ta'siri, tashqi muhitdagi olovga 
o'ch moddalarning yonib ketishi va portlash to'lqini bilan bog'liq. Aytilganlar 
inobatga olinsa, u holda, atom bombasining yakson etish ta'siri mustahkam qurilgan 
inshootlarga unchalik ziyon yetkazmaydi. Bunga misol tariqasida, Yaponiyadagi 
Nagasaki orolidagi qamoqxonalardan birida 211 ta asrga tushgan odamlarning faqat 
31 kishi nobud bo'lganini ko'rsatish mumkin. Bikini atolalarida, 1946-yili atom 
bombasi sinab ko'rilganda kemalardagi hayvonlar omon qolgan. Yaponiyaning 
Xirosima (1945-yil 6-avgust) va Nagasaki (1945-yil 9-avgust) orollarida atom 
6-rasm. Atom 
bombasining 
namunali tuzilishi: / - 
oddiy portlovchi 
modda 
(porox); 2 - 
detonatorlar; 
3 - neytron 
qaytargichlar; 
4 
- neytronlar 
manbayi; 
5 
- bo 'linuvchi 
modda; 6 — 
portlatuvchi moslama. 

172 
bombasi ta'sirida vujudga kelgan vayronagarchilik negizida, u yyer dagi uylarning 
qog'oz va sambitdan qurilganligidir. O'sha paytlarda, Xirosima orolida 357,3 ming 
aholi istiqomat qilgan bo'lib, amyer ikaliklar tomonidan tashlangan, yyer yo`zidan 
taxminan 300 metr balandlikka og'irligi 8-10 tonnali atom-uranli bombasi ta'siridan 
70-80 ming odam nobud bo'lgan. Shulardan 50 % aholi kuyish jarohatidan, 35 %i - 
portlash to'lqini va qulagan imoratlardan shikastlangan, 15 %i esa - ionlovchi nurlar 
bilan zararlangan. 14000 kishi bedarak g'oyib bo'ldi, 215000 odam turli darajada 
shikast topdi. 90 ming binodan 65 mingtasi (72,2 %i) bo`zilgan. O'sha voqealar 
jarayonida Nagasakida ham minglab odamlarning nobud bo'Iishi kuzatilgan. 
Nagasakida portlash oqibatida 240000 aholi qirilib ketdi. 113000 kishi og'ir 
darajada shikastlandi. 2000 dan ziyod odam bedarak yo'qoldi. 
VODOROD BOMBASI YOKI TYER MOYADRO QUROLI 
Vodorod bombasining tuzilishi, atom bombasidan ayrim jihatlari bilan farq qiladi. 
Uni kashf etish jarayonida, ilmiy tadqiqotlardan ma'lum bo'ldiki, yadroviy quvvatni 
nafaqat atomlarning parchalanishi tufayli, balki yadrolarni sintez qilish chog'ida 
ham ishlab chiqarish mumkin. Buning uchun ma'lum maqsad bilan vodoroddan 
geliyni sintez qilish, atom quvvatini olishda faqat uran, toriy yoki plutoniyga bog'liq 
bo'lmaslik imqoniyatini yaratadi. Ana shu oddiy vodorodning, og'ir hosilalaridan 
bo'lgan detyer iy va tritiy vodorod bombasini ishlab chiqarish poydevori bo'lib 
xizmat qiladi. Uning tarkibida tyer moyadro zaryadi, ya'ni deytyer iy va tritiylar 
hamda tabiiy uran (atom og'irligi 238 bo'lgan) ishtirok etgan. Mazkur uran moddasi 
- atom bombasi - vodorod bombasining portlatgichi bo'lib xizmat qiladi. Vodorod 
bombaning kritik massasi yo'q. Shuning uchun ham u cheksiz katta o'lchamlarga ega 
bo'Iishi mumkin. Bu bomba portlaganida, tyer moyadro jarayoni oqibatida ko'p 
issiqlik ajralib chiqadi (7-rasm). 
NEYTRON BOMBA 

173 
Neytron bomba ham yadroviy qurolning bir xilidir. Neytron bombasi haqidagi ilk 
bor ma'lumot: 1961-yil 26-iyunda «Vashington post» ro'znomasining matbuot 
xodimi G.Saymons bu bombani «toza», faqat odamni o'ldirishga mo'ljallangan qurol 
deb axborot chop etadi. 
Mazkur bombaning portlash kuchi atom va tyer
moyadro-vodorod bombalarinikiga nisbatan aytarli 
darajada kuchsizdir. Jarayon ikki bosqichda: 1) 
parchalanish; 2) sintez, namoyon bo'ladi. Neytron 
bomba portlaganida, dastavval uran yoki plutoniy yadro 
zaryadlari zanjir reaksiyasiga kirishadi. So'ngra deytyer
iy va tritiy-vodorodning og'ir hosilalarini tyer moyadro 
reaksiyasi boisidan, geliy yadro sintezi ro'y ber adi. 
Neytron bomba portlaganida, portlash quvvatining 80 
%ini neytron va gamma-nurlanishlar, qolgan 20 %ini 
esa, boshqa omillar tashqi l etadi. Bu paytda radioaktiv 
chang ham kam miqdorda bo'ladi. Lekin ochiq yyer
dagi odamlarning mehnat qobiliyati 4 barobar - atom 
bombadan ko'ra ko'proq yo'qoladi va nobud bo'ladi, 
ammo inshootlar va texnika saqlanib qolishi mumkin. 
Neytron qurol-yarog' portla-tilgan paytlarda yadro qurolidan himoya qiluvchi ber
kinchoqlardan 
foydalanish mumkin. Undan tashqari, ber kinchoqlarni qurish chog'ida tuproqni 
zichlashtirib, namlash tavsiya etiladi. Kirish va chiqish joylari qo'shimcha ravishda 
muhofazalanishi kerak. Texnikalarni himoyalash
7-rasm. Vodorod 
bombasining namunali 
tuzilishi: / - termoyadro 
zaryadi; 
2 
- neytronlar 
manbayi; 
3 
- bo 'linuvchi 
modda; 
4 - oddiy portlatuvchi 
modda; 
5 - detonatorla; 6 - 
neytron qaytargichlar; 7 - 
portlatuvchi moslama. 

174 
uchun himoyalanishning majmuaviy usullari va narsalar qo'llaniladi. Lazyer -
yorug'lik manbayi. 
Lazyer nurlanishiga ma'lum bir nishonga nisbatan yo'nala olish imqoniyati 
bo'lganligi sababli, uning yordamida boshqara olinishi mumkin bo'lgan tyer
moyadro jarayonlarini olish va shu asosda qirg'in qurol bombalarini tayyorlash 
mumkin.

175 

176 
YADRO ZARYADLARI QUVVATIGA QARAB (25 km uzoqlikdan ko`ringanda) 
KISHILARNING 
YORUG`LIK 
NURLANISHIDAN 
SHIKASTLANISH 
DOIRASI TAXMINAN QUYIDAGICHA (KM) 
Shikastlanish 
xususiyati 
Trotil ekvivalenti 
1000 t 
20000 t 
1 mln. t 
5 mln. t 
10 mln. t 
III darajali 
Kuyish 
0,6 
2,4 
12,8 
24,0 
32,2 
II darajali 
Kuyish 
0,8 
2,9 
14,4 
28,8 
43,2 
I darajali 
kuyish 
1,1 
4,2 
22,4 
36,4 
51,3 
YARIM SUSAYTIRUVCHI QAVAT (

Download 5,44 Mb.