“sababsiz” o ‘Iim bu nima?

LABORATORIYA M ASHG‘ULOTLARI
1-LABORATORIYA MASHG‘ULOTI.
HUJAYRA BIOLOGIYASIDA QO‘LLANILADIGAN
TADQIQOT USULLAR
Sitologiyada qoMlaniladigan tadqiqot usullari bir necha xil boMib, 
zamonaviy tadqiqot usullari tirik va fiksatsiyalangan (qotirilgan) tuz- 
ilmalami o ‘rganishga Imkon beradi.
Klassik tadqiqot usuli kesmalami fiksatsiyalab bo‘yagan ho Ida 
tayyorlangan preparatlar hisoblanadi. Bu preparatlami oMganishning 
asosiy usuli mikroskop ostida ko£rishdir. Preparatlar juda yupqa va 
yorugMik o‘tkazadigan boMishi kerak.
Preparatlar ko‘pincha yorugMik mikroskopi ostida ko'riladi. Ele- 
ktron mikroskop eng murakkab molekulyar qismlarni o ‘rganishga 
imkon beradi.
Biologik laboratoriyalarda aksari yorugMik mikroskopidan 
foydalaniladi(2rasm). Bu mikroskopning o'ndan ortiq turlari bor. 
Ular elektr yoki tabiiy yorugMik bilan ishlaydi. Hozirgi vaqtda gis- 
tologik va sitologik preparatlami mikroskopda ko‘rishning 15 dan 
ortiq usuli mavjud. Quyida ularning eng asosiylari ustida qisqacha 
to'xtalib o4amiz.
Qorong‘i maydonli mikroskopda ko‘rish. Bu mikroskopning tuz- 
ilishi va unda preparatlami ko‘rish tartibi yom g‘ maydonli mikros- 
kopdagi bilan deyarli bir xil bo‘lib, u tirik hujayra va to ‘qima tuz- 
ilmalarini o‘rganishga m o‘ljallangan. Unda hujayrani qorong‘i may- 
donda ko‘rish kondensorga qo‘yiladigan maxsus plastinka yordamida 
amalga oshiriladi, ya’ni yorug‘lik nuri kondensor orqali ob’yektga 
qiyalatib tushiriladi. Bunda ob’ekt (masalan plastidalar) yorishib, 
maydon qorong‘iligicha qoladi. Tirik hujayra tarkibidagi tuzilmalar 
yaxshi ko'rinishi uchun ob’yektga tushayotgan yorugMik nuri har xil 
optik qalinlikda bo‘lishi shart. M azkur mikroskopda bo‘yalgan yoki 
bo‘yalmagan tirik hujayralami, hujayra tuzilmalarini va bakteriyalar- 
ni o‘rganish ancha qulay.
Fazali kontrast mikroskopda k o‘rish. Bo‘yalmagan tirik hu­
jayralar, odatda yorugMik nurini tutib qolmasdan, o'zidan o ‘tkazib 
yuboradi. Shuning uchun ular mikroskopda ko'rinmaydi yoki anglab
180

bo‘lmas darajada ko‘rinadi. Ulami ko‘rish uchun tegishli bo‘yoqlar 
bilan bo‘yashga to‘g ‘ri keladi. Fazali kontrast mikroskopiya usuli 
o‘rganilayotgan bo‘yalmagan tuzilmalaming bizga zarur bo‘lgan 
kontrastligini ta’minlaydi. Kontrastlikni, odatda, ob ’yektivdagi fazali 
plastinka deb ataladigan kondensorga o ‘matilgan maxsus xalqa - di- 
afragma - hosil qiladi. O b’yektni qanchalik yaxshi ko‘rish nurning 
sinish darajasiga bog‘liq. Yorug‘lik nuri ob’yektdan qancha tez o ‘tsa, 
uning yoritilishi, demak, kontrastligi shuncha ortadi, binobarin, hu­
jayra tuzilmalari ham shunga yarasha yaxshi k o ‘rinadi.
Interferentsion mikroskopda ko‘rish. Mazkur mikroskopda ko‘rish 
usuli fazali kontrast mikroskopda ko‘rishga o ‘xshasada, unga nisbatan 
ko‘proq imkoniyatga ega. Masalan, uning yordamida bo‘yalmagan 
tirik hujayralaming aniq tasvirini va ularning quruq vaznini aniqlash 
mumkin. Bundan tashqari, bu usul yordamida hujayralaming qa- 
linligi, tarkibidagi quruq raoddalaming zichligini, shuningdek suv, 
nuklein kislotalar, oqsil va fermentlaming miqdorini bilish mumkin. 
Interferentsion usulda bo‘yalgan preparatlarda hujayraning yadrosi, 
odatda qizilga, sitoplazmasi esa zangori rangga bo‘yaladi.
Lyuminestsent (yoki flyuorestsent) mikroskopda ko‘rish. Lyu- 
minestsentsiyada qator moddalaming atomlari (molekulalari) qisqa 
toMqinli nurlanish yutar ekan, u qo‘zg ‘algan holatga keladi. Ulam- 
ing qo‘zg‘algan holatdan normal holatga o ‘tishi esa yorug‘likni katta 
to ‘lqin uzunligida tarqatib yuborish hisobiga bo‘ladi. Binobarin, pre- 
parat unga nur ta’sir qilish vaqtida hosil bo‘lgan energiya hisobiga 
nurlanadi, y a’ni flyuorestsentsiyalanadi.
Ultrabinafsha nurli mikroskopda ko4rish. Bu mikroskop linzalari 
kvarsdan yasalgan bo‘lib, u faqat ultrabinafsha nurlarini o'tkazadi. 
Bu mikroskopda kvartsdan yasalgan buyum oynasi va qoplagich 
oynachalar ishlatiladi. Ultrabinafsha nurli mikroskopda ko‘rish 
hujayrani chuqurroq o ‘rganishga imkon beradi.
Polyarizatsion mikroskopda ko‘rish. Bu usul hujayra va 
to ‘qimalaming anizatrop yoki ikki xil nur sindiruvchi tuzilmalarini 
o ‘rganish uchun ishlatiladi. Bu mikroskop bilan tuzilmalardagi mole- 
kulalaming joylanishini o ‘rganish mumkin va hujayraleir tuzilmasi 
aniqlanadi. /
Bu mikroskop hujayra boMinishi, xromosomalar va organoid tuz- 
ilishini o ‘rganishda xam qo‘l keladi.
181

Download 5,62 Mb.