-rasnu Yo rug*lik mikroskopining ко *rinis hi

3-rasm. Elektron mikroskopning umumiy ко ‘rin is hi
Sitokimyoviy tadqiqot usullari. Yuqorida aytib o ‘tilganidek, 
hozirgi mikroskoplar yordamida tirik yoki fiksatsiya qilingan (qotiril- 
gan) ob’yektlaming nozik morfologik tuzilmalari har toraonlama 
o ‘rganilsa ham, ammo ularning sifat va miqdoriy tarkibi to‘la ochil- 
may qolaveradi. Buni, odatda, alohida sitokimyoviy tadqiqot usullari 
yordamida o ‘rganiladi.
Sifatiy sitokimyoviy usullar. Bu usullar sitologik va kimyoviy 
tekshirish usullarini birga qo‘llash natijasida kelib chiqqan. Binoba- 
rin, sifatiy sitokimyoviy tekshirish usullari yordamida organ, to‘qima 
va hujayralarning kimyoviy tuzilishi, ularda boradigan kimyoviy ja- 
rayonlar o ‘rganiladi. Ular yordamida hujayralarda sodir bo* lib tura- 
digan moddalar almashinuvi jarayonlari haqida aniq tasavvurga ega 
bo‘lish mumkin. Hozirda sitokimyoviy usullar qo'llab, hujayralar 
tarkibidagi aminokislotalar, oqsillar, nukleinkislotalar, uglevodlar va 
lipidlar hamda fermentlar faolligini aniqlash mumkin. Masalan, gal- 
losianin RNKni binafsharangga bo‘yaydi va hokazo.
Miqdoriy sitokimyoviy usullar. Sitologik usullar uzluksiz ta- 
komillashib, murakkablashib bormoqda. Endilikda shunday sitoki­
myoviy tekshirish usullari yaratildiki, ular yordamida faqat hujayralar 
tarkibidagi moddalar, ya’ni elementlaming sifati emas, balki ulaming 
miqdorini ham aniqlash mumkin. Bunday usullar sitologiyada miq-
183

doriy sitokimyoviy tadqiqot usullari deb nomoldi. Ular yordamida 
odatda, muayyan to‘qima va hujayralar tuzilmasi aniqlanadi.
Radioavtografiya usuli. Bu usul yangi zamonaviy usul bo‘lib uning 
yordamida hujayra va to‘qimalardagi moddalar almashinuvi o'rganiladi. 
Buning uchun hayvon organizmiga ovqat hazm qilish sistemasi orqali 
yoki in’yeksiya yo‘li bilan har xil radioaktiv elementlar yoki nishonlan- 
gan birikmalar yuboriladi. Radioaktiv fosfor-P, uglerod-C, oltingugurt- 
S, vodorod-H yoki har xil izotop, chunonchi, radioaktiv izotop kabila- 
lar shular jumlasidandir. Mazkur moddalardan birortasi eksperemintal 
hayvon organizmiga u yoki bu yo‘l bilan kiritilgach, har xil muddat- 
larda ajratib olingan a’zolardan bo‘lakchalardan sitologik preparatlar 
tayyorlanadi. Preparat tayyorlash odatdagi sitologik usul bilan deyarli 
bir xil. Lekin farqi shundaki mikrotom yordamida olingan kesmalar 
alohida fotoemulsiyaga solib qo‘yiladi (bu ishlar albatta, qorong‘i joy- 
da bajariladi). Bu vaqtda radioaktiv moddalar nuri hujayralarga foto- 
emulsiya orqali o‘tib, kumush bromid donachalami sensibilizatsiyalab 
(sezib) qabul qiladi. Har xil muddatlardan so‘ng shu qorong‘i joyda 
ulami xuddi fotografiya qog‘ozlarini tayyorlagandek qilib yuzaga 
chiqaruvchi (proyavitel) va boshqa eritmalarga solib ishlov beriladi. 
Shunda to‘qimada radioaktiv to‘plangan joyida kumush donachalari 
ko‘plab yig‘ilib ko‘rinadi. Binobarin, ana shu kumush moddalarning 
yig‘ilgan miqdoriga qarab, a’zodagi moddalar almashinuvi tez yoki 
sekin borayotgani haqida xulosa chiqarish mumkin.
Sentrifiigalash usuli. Bu usul bilan hujayraning turli tarkibiy 
qismlari (yadro, mitoxondriya) ajratib olinadi. Sentrifuga minutiga 
20000-40000 marta, ultrasentrafuga esa minutiga 100000 - 150000 
marta aylantiradi.
Mikroxirurgiya usuli. Bu tirik hujayrada maxsus asbob - 
mikromanipulyator yordamida nozik operatsiyalar o ‘tkazish usulidir. 
Bu usul bilan hujayralar yadrosini ajratish, yadro qobig‘ini uzish 
yoki bo‘linayotgan hujayra xromosomalarini ajratish mumkin. 
Mikroasboblar asosan shishadan yasaladi. Bu usul yordamida 
hujayra tuzilmalarining fizik xususiyatlarini, hujayra yadrosini va 
organoidlaming xossalarini, holatini o ‘rganish mumkin. Bundan 
tashqari bu usul yordamida hujayra yadrosini biridan ikkinchisiga 
o ‘tkazib yadroning irsiy belgilarini avloddan - avlodga o ‘tishi 
o‘rganiladi.
184

Tirik hujayralami o ‘stirish usuli. Hujayralami organizmdan 
tashqarida (in vitro) va organizmda (Ln vivo) o ‘stirib o ‘rganish mum­
kin. Hujayralar organizmdan tashqarida o‘stirilganda maxsus muhit 
tayyorlanadi va bu oziq muhitda hujayra harakatlanish, bo‘linish va 
differtsiyalanish qobiliyatini saqlab turadi. 0 ‘stiriladigan hujayra­
lar oziq muhitga solingandan keyin termostatda 38-39° С haroratda 
saqlanadi. Bu hujayralar har 3-4 kundan keyin yangi oziqa muhitga 
o'tkazilib turiladi. Hujayra- lami hayvonlaming hayoti davrida y a’ni 
vital (VITA -hayot) bo‘yab o‘rganish mumkin. Buninng uchun litiy, 
karmin, triptan kabi moddalarni hayvon qoniga, teri ostiga yoki biror 
tana bo‘shlig‘iga yuborib, m a’lum vaqtdan keyin hayvon to‘qima va 
hujayralari mikroskop ostida o krganiladi.Tirik hujayraning faoliyati, 
uning tuzilishi mikrosyomka ya’ni mikroskop ostida fotosur’atga va 
kinokameraga olinadi.
Hujayrani fiksatsiya qilish usullari. Hujayralami qotirib saqlab 
qo‘yish usulida fiksator moddalar qoMlaniladi. Bu moddalar hujayra 
tarkibiga kirib, uni qanday bo‘lsa shundayligicha saqlashga imkon 
beradi. Bu jarayon uchun quyidagi fiksator moddalar qo‘llani!adi:
i Formalin 4-10%. 2 Etil spirti 70°; 96°. 3 Sulemaning suvdagi 
eritmasi. 4.Pikrin kislotali eritma (pikrin kislotasi - 15 ml,formalin
5-ml sirka kislotasi -1ml). 5 Sirka kislotali eritmalar. 6 Osmiy erit­
masi. 7 Muzlatish uchun tabiiy muzlar [1]

Download 5,62 Mb.