|
I bap. Umsaniyler imperiyasinin’ payda boliwi ha’m a’skeriy atlanislari … … … … … … … … … … …
|
| bet | 17/18 | | Sana | 16.07.2024 | | Hajmi | 14,24 Mb. | | #267707 |
Bog'liq ROZA PQJ @023Radikal
Patritsey
Respublika
Protektorat
Koaliciya
Vassal
Arxipelag
Okkupaciya
Terror
Kapiyulyaciya
JUWMAQ HA’M USINSILAR
XIV ásir aqırına kelip Tu’rkiyada Usmaniyler imperiyasinin’ tórtinshi sultanı Bayazid I Jıldırım húkim súrgen edi. Ol 1389 -1402 jıllarda húkimranlıq etken. Oǵan ákesi sultan Muraddan qatań oraylasqan mámleket, qúdiretli armiya miyras bolip qalǵan edi. Ol keń tarmaqlı basqarıw sistemaǵa iye bolıp, vizantiya nızam-qaǵıydalarına súyene otirip jumıs kórdi. Bayazid I tu’rk sultanlarınan birinshi bolıp kúshli áskeriy flottı dúze basladı. Bul flot járdeminde ol teńizde de basqinshiliqshiliq júrislerin ámelge asırıwdı gózlegen edi.
Hákimiyattı qolǵa kiritkennen keyin, a’kesinen qalǵan kópsanli hám qu’diretli a’rmiyag’a basshılıq ete basladı. Bayazid I a’kesinıń Balkandag’i hám Aziyadaǵı basqinshiliqlarini dawam ettiriwge qarar etken.Usmaniyler sultanı Bayazid Jıldırım hesh qanday dańq hám húrmetsiz, tutqınlıqta o’lgen bolsa da, Usmaniy túrkler imperiyasi tariyxında Serbiya, Vizantiya imperiyasi, Bolgariya, Makedoniya, Fessaliya, Bosniya hám grek jerlerin ózine boysındirgan ullı s’arkarda retinde qaldı. Onıń iskerligi nátiyjesinde Usmaniyler imperiyasi bul mámleketler ústinen derlik úsh júz jıl (úsh ásir) húkimranlıq etti.
XV ásir baslarında Tu’rkiya mámleketi kriziske júz tuta basladı. Tu’rkiya mámleketiniń basqinshiliq ju’risleri Amir Temur hújimi munasábeti menen waqtınsha toqtap qaldı.
Keyingi jıllarda Bayaziddin’ ulları ortasında taxt ushın qurallı gúres boldı. 1415-1418-jıllarda Kishi Aziyada (Antaliya - Anatoliyada) tu’rk dıyqanlarınıń kóterilisleri júz berdi. Bul túrklerdin’ Vizantiyag’a ju’risleri keshigiwine sebep boldi. Biraq Tu’rkiya mámleketiniń siyasiy daǵdarısı waqınsha krizis edi. Tu’rkiyada qandayda bir qu’diretli jańa sırtqı dushpan joq edi. Vizantiya kúshsiz mámleket bolıp qalaberdi. XV ásirdiń 20 -jıllarında túrkler taǵı ku’sh-qu’diretin tiklep aldi. Olardaǵı ishki qarama-qarsiliqlar toqt [14, 76 -b. ].
Evropadaǵı quramalı siyasiy jaǵdaydan paydalanıw nátiyjesinde, tu’rkler keyingi 30 jıl dawamında Balkan yarım atawinıń úlken bólegin iyelep alıwǵa eristi. Óz paytaxtın Kishi Aziyadan Balkanga – Adrianopolg’a (Edirne) kóshirdi. Vizantiyani arqada qaldırıp, tu’rk áskerleri arqaǵa Serbiyaǵa qarsı háreket qıldı. Kesewo maydanında 1389-jılda sheshiwshi urıs bolıp, serb hám bosniyalılardıń áskeri jeńiliske dus keldi. Serbiya mámleketi óz g’a’rezsizligin joǵalttı hám Tu’rkiya tárepinen boysındirildi.
1393-jılda usmaniy túrkler Bolgariya paytaxtı bolǵan Tirnovoni qolǵa kirgizdi, 1396-jılda bolsa Nikopolda vengrlar, valaxlar bolgarlar hám evropalı ricarlardıń 60 mıńǵa jaqın kisiden ibarat birlesken áskerlerin jen’di. Balkandag’i Usmaniyler Tu’rkiyasınıń ekspansiyasi Balkan mámleketlerinin’ ekonomikalıq qalaqlig’ina sebep boldi. Basqinshilar jergilikli mádeniyat oshaqların buzip tasladi, Balkan yarımatawı ma’mleketlerin Evropa mámleketlerinen ajıratıp aldı.. Balkandag’i Usmaniylerdin’ ekspansiyasi mámleket quramına túrklerden sociallıq-ekonomikalıq hám materiallıq rawajlanıw dárejesi menen ulıwma parq qilg’an xalıqlardıń kiritiliwine alıp keldi. Sultan belgili adamlarli ortasında ekonomikalıq jáne socialliq baylanıslardıń joq ekenligi tekǵana áskeriy kúshke, emes bálki Islamǵa súyene otirip jumıs kóriwge májbúr etti. Sol sebepli musilman dinin ken’ jayıwǵa úlken itibar berilgen edi. Evropa aymaqlarında xalıqtı islamlastırıw májburiy alıp barılg’an ha’m kópsanli diniy oraylar qurıwǵa da itibar berildi.
Balkan yarımatawı XV ásirdiń aqırlarıda Tu’rkiya ta’siri astina tu’sip qaldı. Teńiz jaǵasındaǵı Zeta wálayatı serblarinin’ bir bólegi g’ana óz ǵárezsizligin saqlap qaliw ushin gu’resti uzaq waqit dawam ettirgen. XVI ásirdiń birinshi yarımında Usmaniy hukmdarlari óz saltanatlari shegaraların Evropa, Aziya hám Afrikada basıp alǵan aymaqlar ornına keńeyttiriwge eristi. Biraq bul tabislarg’a erisiw ushın imperiyanin’ barlıq kúshlerin jıynaw talap etildi.
Keleside óziniń sociallıq-ekonomikalıq qalaqlıǵı sebepli Tu’rkiya imperiyasi Evropanıń agrar shiyki zat bazasına aylanıwǵa májbúr boldı. Angliya, Frantsiya, Avstriya hám basqa mámleketlerdiń Usmaniyler imperiyasinan alatug’in o’nimleri jipek, jún, teri, tábiyiy boyawlar, zeytun mayı, temeki, dán, ǵoza, opiumdan ibarat edi. Túrkler yarım aral aymaǵında tegis emes ornalasqan edi. Túrklerdin’ ko’shilik bo’legi yarımatawdıń arqa bóleginde - Egey teńiziniń jaǵasında, Frantsiyada ornalasip aldı. Yarım atawdıń batıs bóleginde - Batıs Bolgariyada, Serbiyada tu’rk xalqı siyrek edi. Yarım atawdıń batıs bóleginde túrkler qalalarǵa kóship barıp jaylasdı, yarımatawdıń arqa bóleginde bolsa túrkler jasaytuǵın awıllar da payda boldı.
Búgingi kúnde Tu’rkiya Evropa Birlespeine aǵza bolıw ushın háreket qılıp atır. Biraq alding’i da’wirden saqlanıp qalǵan patriarxal-feodal munasábetler, aldınǵı ásirlerde alıp barǵan siyasatı aqıbetleri sebepli kópshilik Evropa mámleketleri onıń kandidatin quwatlamadi. Ásirese, Balkan mámleketlerinde Tu’rkiyanıń jan’a dáwirde alıp barǵan basqinshiliqshilik júrisleri hám islamlastırıwǵa urınısları elege shekem yadta saqlanıp qalg’an.
|
| |
