Umumiy Psixofiziologiyaning mavzu bahsi aqliy faoliyat va inson xatti- harakatlarining fiziologik asoslari (korrelyatsiyalar, mexanizmlar, bog‘lanishlar). Umumiy psixofiziologiya bilish jarayonlarining fiziologik asoslarini (kognitiv psixofiziologiyani), insonning hissiy sohasining funktsional sharoitlarni o‘rganadi.
Psixofiziologiya psixologik bilimlarning tabiiy ilmiy qismidir, shuning uchun uning mavzu bahsini bir xil yo‘nalishdagi boshqa fanlarga nisbatan aniqlashkerak: fiziologik psixologiya;
oliy asab faoliyat fiziologiyasi; neyropsixologiya.
Yosh psixofiziologiyasi predmeti-inson aqliy faoliyatining fiziologik asoslaridagi ontogenetik o‘zgarishlarni tizimli o‘rganishdir.
Differentsial Psixofiziologiya-inson psixikasi va xatti-harakatlaridagi individual farqlarning tabiiy-ilmiy asoslarini va shartlarini o‘rganadigan bilim sohasi hisoblanadi.
Psixologiya va Psixofiziologiyaning asosiy muammolari
Psixofiziologiya bilan bog‘liq muammolar psixologiya deb ataladigan asosiy muammolar asosida aniq ko‘rinadi:
Psixofizik muammo- aqliy faoliyat tabiatdagi va jismoniy munosabatlarning kechishi bilan bog‘liq;
Psixofizyologik muammo-aqliy va fiziologik (asab) jarayonlarning nisbati:ruhiy substrat mavjudmi;
Psixognostik muammo- narsa va hodisalarning mohiyatini tushinish psixika bilan bog‘langanligi (atrof-muhitning ruhiyatda qanday aks etishi, aks ettirish mexanizmlari).
1.3. Psixofiziologiyada zamonaviy tadqiqot usullari
Psixofiziologiyaning tarixiy taraqqiyotida huquqbuzarlik jarayonidagi ishtirokchi (ayblanuvchi, jabrlanuvchi va guvohlik beruvchi)larning individual psixologik xususiyatlarini tadqiq qilish va о’rganishga qiziqish qadim-qadimdan mavjud bо’lgan. Ilgarigi davrlarda ayblanuvchi, jabrlanuvchi va guvohlarming psixologik xususiyatlari oddiy va о’ziga xos, sodda psixologik tekshiruvlar orqali (xitoyliklar «guruch bilan», afrikaliklarda esa «tam-tam» usulida) sinab kо’rilgan. Qadimgi xitoyliklarning guruch bilan sinash usulida ayblanuvchiga ayblov e’lon qilinayotgan jarayonda uning og‘ziga quruq guruch solib qo‘yishgan. Og‘izdagi guruch agarda nam bо’lmasdan quruq holda bо’lsa, u aybdor deb e’lon qilingan. Xitoylik о’sha davr huquqshunoslarining fikricha, «odam agar aybdor bо’lsa og‘iz xo‘llanmaydi» (Bu jarayon muayyan psixofiziologik asosga ega, chunki kishi aybi oshkor bо’lishidan, umuman biror narsadan qo‘rqsa, hamda hayajonlansaog‘iz qurib, sulak bezlari ma’lum muddatga о’z faoliyatini tо’xtatadi).
Afrikaliklarning «tam-tam» deb nomlangan psixologik sinov usulida esa ayblanuvchi yoki gumon qilinuvchidan ayblov e’lon qilinayotgan jarayonda baraban (nog‘ora) chalish sо’ralgan. Bunda kuzatuvchilar nog‘ora ohangini (ritmi, maromni) kuzatishgan. Agarda baraban ohangi о’zgarsa, demak uni chalayotgan odam aybdor deb topilgan.
Qadimgi Misrda esa ruhoniylikka о’qitilgan odamlarning tarjimai holi, ma’lumoti, suhbatlashishi, kо’nikmasi tekshirilgach u qorong‘u er tо’ladan bir о’zi о’tishi lozim bо’lgan
Kishilik jamiyatining taraqqiy etib borishi, bir ijtimoiy tuzimning ikkinchi bir ijtimoiy tuzimga о’rnini bо’shatib berishi jamiyatda bir qator yangiliklarni, о’zgarishlarni keltirib chiqargan. Shu tariqa jamiyat rivoji barcha sohalar singari psixologiya va psixofiziologiya ilmining ham rivojlanishiga turtki bо’ldi. Dastlab sud jarayonida psixologlar voyaga yetmaganlarning psixik rivojlanish darajalari,
shaxsning individual psixologik xususiyatlari hamda psixik jarayonlarini tadqiq qilish bilan shug‘ullana boshladilar.
XVIII asrning boshlarida Yevropada, ayniqsa Germaniyada sud psixologiyasining dastlabki ishlarini kо’rishimiz mumkin. Bularga: E.Klapared, K.Marbe, V.Shtern va boshqa psixologlarning shu davrdagi noqulay vaziyat va psixologik muhitlarga qaramasdan sud psixolgik ekspertizasi asosida jinoiy ish uchun aniq faktlar bilan ish olib borgan.
Huquqshunoslik amaliyoti tarixidan ma’lum bо’lishicha, ilk marta 1810 - yilda Napoleon «jinoyat kodeksi»ga о’z xatti-harakatlarini boshqara olish yoki boshqara olmaslik (aql-idrok, jinnilik) layoqatini aniqlash tushunchasini kiritadi.
Psixofiziologiyada qo‘llaniladigan tadqiqot usullarini tasniflash asab tizimining asosiy qismlarini o‘rganish bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Markaziy asab tizimini o‘rganish uchun miya yarim korteksini (elektr, kimyoviy) to‘g‘ridan- to‘g‘ri tirnash xususiyati usullari, korteksni bevosita stimulyatsiya qilish usullari (shartli reflekslar usuli, potentsial kelib chiqadigan usul, ritmlarni qo‘llash usuli), tomirlangan elektrodlar usuli, farmakologik vositalardan foydalanish, spontan bioelektrik faoliyatni o‘rganish, sensorimotor reaktsiyalarni o‘rganish, reografiya va kompyuter tomografiyasi usullari va boshqalar. Bu, shuningdek, bunday klinik kuzatish kabi metodlarni o‘z ichiga olishi kerak, "split miya" usuli,elektrofiziologik davolash usuli, loboratoriya (hayvonlar uchun bu o‘zgartirish xatti keyingi kuzatish uchun miyaning ayrim qismlarini yo‘q, o‘chirish usuli hisoblanadi). Avtonom nerv sistemasini o‘rganish uchun odatda teri-galvanik reaktsiyani (Kgr) qayd etish, yurak- qon tomir (CCC) va nafas olish (DS) tizimlarining faoliyatini o‘rganish kabi usullar qo‘llaniladi.
Elektrokardiografiya(EKG), pnevmografiya, spirometriya, oksimetriya ham qo‘llaniladi. Motor asab tizimining faoliyatini o‘rganish pantomimikani kuzatish, spontan mushak faoliyatini o‘rganish, tremometriya, grafik harakatlarni o‘rganish, harakatlarning tezlik-quvvat parametrlarini o‘rganish (mushak tonusi, dinamometriya, vaqtni o‘lchash kabi usullar yordamida amalga oshiriladi oddiy sensorimotor va dizyunktiv reaktsiya, harakatlanuvchi obyektga reaktsiyalarni aniqlash, tepping testi), elektromiyografiya. Psixofizyologik tadqiqotlar olib borilganda, bularning barchasi nima uchun amalga oshirilganligini, qo‘llaniladigan maqsadlar usullari, olingan ma’lumotlar keyinchalik qanday talqinqilinishini, ya’ni psixofizyologik tekshiruvning metodologik jihatlarini hisobgaolish haqida o‘ylash muhimdir. Umuman olganda, Psixofiziologiyada o‘rganish boshqa eksperimental fanlarda bo‘lgani kabi tashkil etilgan bo‘lib, unda muammoning bayonoti, "qo‘llab-quvvatlash" kontseptsiyasini tanlash, rejalashtirish, eksperimentning o‘zi, ishlov berish, izohlash va xulosalar tuzish, olingan ma’lumotlarni umumiy ilmiy bilimlar tizimiga kiritish kabi bosqichlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Shu bilan birga, psixolog uchun qo‘llaniladigan fiziologik tadqiqot usullari o‘z-o‘zidan yakunlanmasligini, balki faqat yashirin, mavjud bo‘lmagan psixik hodisaning bevosita kuzatuvi uchun indikator sifatida xizmat qilishini unutmaslik kerak. Psixofizyologik muammo muayyan organizmda (tanada) aqliy va asab jarayonlari o‘rtasidagi munosabatni hal qilishdir. Ushbu formulada Psixofiziologiya mavzusining asosiy mazmuni hisoblanadi.
So‘nggi o‘n yilliklarda ilm-fanda to‘plangan ko‘plab klinik va eksperimental dalillar, ammo ruh va miya o‘rtasida yaqin va dialektik munosabatlar mavjudligini ko‘rsatadi. Miyaga ta’sir qilish, odamning ruhini (o‘z-o‘zini anglashni) o‘zgartirishi va hatto yo‘q qilishi, odamni yo‘q qilishi, odamni zomiga aylantirishi mumkin. Bu
kimyoviy (dori, shu jumladan) psychedelic moddalar yordamida amalga oshirilishi mumkin," elektr " (IV elektrodlar yordamida); anatomik, miya operatsiya. Hozirgi vaqtda inson miyasining muayyan qismlari bilan elektr yoki kimyoviy manipulyatsiya yordamida turli xil his-tuyg‘ular, gallyutsinatsiyalar va his- tuyg‘ularga sabab bo‘ladigan ongni o‘zgartiradi. Yuqorida aytilganlarning barchasi psixikaning tashqi fizik-kimyoviy ta’sirlarga bevosita bo‘ysunishini isbotlaydi. Bundan tashqari, so‘nggi paytlarda insonning psixologik holati miyada ma’lum bir kimyoviy modda mavjudligi yoki yo‘qligi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan ma’lumotlar tobora ko‘payib bormoqda.
Boshqa tomondan, psixikaga chuqur ta’sir qiladigan har qanday narsa ham miya va butun tanada aks etadi. Ma’lumki, qayg‘u yoki qattiq depressiya tana (psixosomatik) kasalliklariga olib kelishi mumkin. Gipnoz turli xil badandagi kasalliklarga olib kelishi mumkin va aksincha, davolanishga yordam beradi. Yoga tanangiz bilan amalga oshiradigan ajoyib tajribalar keng tarqalgan. Bundan tashqari, "tabu" ning buzilishi yoki ibtidoiy xalqlarning sehr-jodu kabi psixologik-madaniy usullari sog‘lom odamda ham o‘limga olib kelishi mumkin. Qizig‘i shundaki, bu borada platsebo ta’siri, ya’ni "ultramodern" dori o‘rniga ishlatiladigan neytral moddaning ta’siri, ularning ijtimoiy mavqei, madaniy darajasi, dini yoki millatidan qat’i nazar, bemorlarning uchdan bir qismi uchun samarali bo‘ladi.
Psixikaning miyaga bo‘lgan munosabati mahsulotning ishlab chiqaruvchiga munosabati sifatida tushunilmasligi kerak, chunki mahsulot (psixika) ko‘pincha ishlab chiqaruvchiga — miyaga juda samarali ta’sir qilishi mumkin. Shundayqilib, psixika va miya o‘rtasida, aqliy va fiziologik, dialektik munosabatlar mavjudbo‘lib, hali to‘liq o‘rganilmagan.
|
