|
Psixofiziologiya fanining zamonaviy tariflari
|
| bet | 4/16 | | Sana | 30.05.2024 | | Hajmi | 140,31 Kb. | | #257957 |
Bog'liq ASOSIY PSIXOFIZIOLOGIK MUAMMO TUSHUNCHASI-RUH VA MIYA O‘RTASIDAGI MUNOSABATLARPsixofiziologiya fanining zamonaviy tariflari
Zamonaviy g‘oyalarga ko‘ra, Psixofiziologiya ruhiy jarayonlar va xususiyatning neyron mexanizmlari fanidir. Psixofiziologiyaning asosiy maqsadi aqliy jarayonlarni amalga oshiradigan va funktsional holatni belgilovchi neyron tuzilmalarning ishlash modellarini o‘rganishdir.
Psixofiziologiya-aqliy jarayonlarning xususiyatlari va xatti-harakatlarning neyrofiziologik mexanizmlarini o‘rganadigan fan.
Psixofiziologiya-psixologiya va neyrofiziologiya birlashmasidagi tadqiqotlar maydoni doirasidadir. U psixikani neyrofiziologik substrat bilan birlikda o‘rganadi-miya va psixikaning nisbatlarini, biologik omillarning rolini, shujumladan asab tizimining xususiyatlarini, aqliy faoliyatni amalga oshirishni ko‘rib chiqadi.
Hissiyotlar va in’ikoslarning psixofiziologiyasi analizatorlarda, retseptorlar-dan boshlab va kortikal bo‘limlar bilan tugaydigan asab jarayonlarini o‘rganadi. Maxsus rangli ko‘rish moslamalari, o‘ziga xos retseptorlari va taktil va og‘riq sezuvchanligi yo‘llari aniqlangan, vizual va eshitish stimullarining alohida xususiyatlariga javob beruvchi neyronlar xususiyatini o‘rganadi.
Psixofiziologiyaning asosiy vazifasi sifatida tizimli, neyron, sinaptik va molekulyar darajalarda aqliy jarayonlarning fiziologik mexanizmlarini o‘rganish.
Nutq va fikrlashning psixofiziologiyasi miyaning turli sohalarining funktsional rolini va nutq jarayonlarini amalga oshirishda ularning o‘zaro bog‘liqligini o‘rganadi. Fikrlash jarayonlarini nutq qidiruvi analizatorining faoliyati bilan yaqin bog‘lash, shuningdek, og‘zaki ogohlantirishlarni semantik tahlil qilishda miyaning ayrim subkortikal hududlarining neyronal faoliyatining o‘ziga xos izlarini aniqlash muhim ahamiyatga ega edi.
Funktsional sharoitlar va his-tuyg‘ularning psixofiziologiyasi hissiy, motivatsion, stressli va boshqa holatlarning neyrogumoral mexanizmlarini o‘rganadi. Miyaning subkortikal hududlarida joylashgan nervlarning "markazlari" zavq va noroziliklari aynan psixofiziologiyaning mahsulidir. Bu hissiyfaoliyatdagi muhim rol ichki sekretsiya bezlari tomonidan salgılanan gormonlar (gipofiz bezi, po‘stloq va buyrak usti bezlari miya qatlami va boshqalar), shuningdek, turli biologik faol moddalar (peptidlar va biogenlar), miyaning o‘zigaxos tuzilmalari tomonidan amalga oshiriladi.
Diqqatning neyrofiziologik korrelyatsiyasini o‘rganadi(EEG va kelib chiqadigan potentsial tabiatdagi o‘zgarish, teri-galvanik reaktsiyalarning o‘zgarishi va boshqalar). Diqqat psixofiziologiyasi indikativ reaktsiyani va 2- signal tizimini o‘rganish muammolari bilan chambarchas bog‘liq.
Psixifiziologiya ixtiyoriylik bilan harakat qilishning fiziologik strukturasiniva ularni amalga oshirish mexanizmlarini ochib beradi.
R.Luria g‘oyalariga ko‘ra, fiziologik psixologiya murakkab aqliy jarayonlarning asoslarini o‘rganadi — motivlar va ehtiyojlar, his-tuyg‘ular va hislar, diqqat va xotira, nutq va intellektual harakatlarning eng murakkab shakllari, ya’ni individual aqliy jarayonlar va funktsiyalar. Turli xil aqliy sharoitlarda tananing turli fiziologik tizimlarining ishlashi haqida katta miqdordagi empirik materiallarni to‘plash natijasida hosil bo‘lgan. Luriyaga ko‘ra, Psixofiziologiya aqliy faoliyatning yaxlit shakllarining fiziologiyasi bo‘lib, u fiziologik jarayonlar yordamida ruhiy hodisalarni tushuntirish zarurati natijasida paydo bo‘ldi va shuning uchun u turli darajadagi murakkablikning fiziologik jarayonlari bilan insonning xulq-atvor xususiyatlarining murakkab shakllariga mos keladi.
Bu borada dastlabki ilmiy yondashuv L. S. Vgotskiyning asarlarida uchraydi,u birinchi navbatda psixologik va fiziologik tizimlarning nisbati muammosini o‘rganish zarurligini aniqladi, bu esa Psixofiziologiyaning rivojlanishining asosiy istiqbollarini oldindan belgilab berdi. (L. Vgotskiy, 1982). Vigotskiy tomonidan ilgari surilgan gipoteza past (boshlang‘ich) va yuqori aqliy vazifalarning nisbati muammosiga yangi yechim taklif qildi. Ularning orasidagi asosiy farq ixtiyoriylik darajasida, ya’ni tabiiy aqliy jarayonlar inson tomonidan tartibga solinmaydi va odamlar ongli ravishda yuqori aqliy vazifalarni boshqarishi mumkin.
Ushbu yo‘nalishning nazariy va eksperimental asoslari-psixik va fiziologik jarayonlarni eng murakkab funktsional tizimlar tushunchasiga asoslangan P. K. Anoxin (1898-1974) funktsional tizimlarining nazariyasi bo‘lib, unda alohida mexanizmlar umumiy vazifani bajaruvchi foydali, adaptiv natijaga erishishga qaratilgan butun, birgalikda ishlaydigan komplekslarga birlashtiradi.
Funktsional tizimlar g‘oyasi kibernetikada paydo bo‘lishidan ancha oldin fiziolog Nikolay Aleksandrovich Bernshtein (1896-1966) tomonidan shakllantirilgan va individual ruhiy jarayonlarning fiziologik mexanizmlarini o‘rganishga mutlaqo yangi fiziologik jarayonlarda o‘z-o‘zini boshqarish printsipi bilan bog‘lagan yondashuvni kashf etgan. Natijada, Psixofiziologiyada ushbu yo‘nalishning rivojlanishi tizimli Psixofiziologiya deb ataladigan yangi tadqiqot sohasi paydo bo‘lishiga olib keldi. Bu Psixofiziologiya va neyropsixologiya o‘rtasidagi munosabatni yangicha izohlashning imkoniyatini yaratdi.
Shu bilan birga, so‘nggi o‘n yilliklarda sog‘lom odamlarda yuqori aqliy funktsiyalarning miya lokalizatsiyasini o‘rganishga imkon beruvchi yangi usullar (masalan, pozitron emissiya tomografiyasi) paydo bo‘ldi. Shunday qilib, zamonaviy neyropsixologiya, o‘z muammolarini to‘liq qabul qilib, nafaqat patologiyada, balki normada ham aqliy faoliyatni miya tashkil etishni o‘rganishga qaratilgan. Ikkinchisi aslida neyropsixologiya va psixofiziya o‘rtasidagi chegaralarni yo‘q qilishga olib keladi.
Nihoyat, GDPR fiziologiyasi va psixofiziologiyaning nisbati ko‘rsatilishi kerak. Oliy asab faoliyati (GDPR) — Pavlov tomonidan taqdim etilgan kontseptsiya ko‘p yillar davomida "aqliy faoliyat"tushunchasi bilan aniqlandi. Shunday qilib, oliy asab faoliyat fiziologiyasi aqliy faoliyat fiziologiyasi yoki Psixofiziologiya edi.
(Pavlov Ivan Petrovich( 1849-1936), rus fiziologi, oliy asab faoliyati bo‘yicha materialistik doktrinani yaratuvchisi, bizning zamonamizning eng yirik fiziologik maktabi, fiziologik tadqiqotlar uchun yangi yondashuvlar va usullar, SSSR fanlar akademiyasi akademigi (1925, 1907 bilan Sankt-Peterburg fanlar akademiyasi akademigi, 1917 bilan Rossiya fanlar akademiyasi akademigi). Qon aylanishi va ovqat hazm qilish fiziologiyasi bo‘yicha klassik ishlar(Nobel mukofoti, 1904). U amalda sog‘lom organizmning faoliyatini o‘rganishga imkon beruvchi tajribani amalda tatbiq etdi. U tomonidan ishlab chiqilgan shartli reflekslar usuli yordamida miya yarim korteksida yuzaga keladigan fiziologik jarayonlar aqliy faoliyatning asosini tashkil etdi. Pavlovning oliy nerv faoliyati fiziologiyasini o‘rganish (2 -signal tizimi, asab tizimining turlari, funktsiyalarni lokalizatsiya qilish, katta yarim sharlarning tizimli ishlashi va boshqalar) fiziologiya, tibbiyot, psixologiya va pedagogikaning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi.)
Fiziologik eksperimentning yangi texnologiyasini jadal rivojlantirish va birinchi navbatda elektroensefalografiyaning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq holda, inson va hayvonlarning aqliy va xulq-atvorining miya mexanizmlari bo‘yicha eksperimental tadqiqotlar jabhasini kengaytira boshladi. EEG usuli aqliyjarayonlar va xatti-harakatlarning asosi bo‘lgan nozik fiziologik mexanizmlarga qarash imkonini berdi. Mikroelektr texnologiyasini ishlab chiqish, turli xil miya tuzilmalarini elektr stimulyatsiyasi bilan tajribalar, elektrodlar yordamida miyani o‘rganishda yangi tadqiqotlar olib bordi. GDPR fiziologiyasining an’anaviy qoidalarini qayta ko‘rib chiqish va yangi nazariy va eksperimental paradigmalarni ishlab chiqishni talab qildi.
Shunday qilib, zamonaviy Psixofiziologiya aqliy faoliyat va xatti- harakatlarning fiziologik asoslari tog‘risidagi fan bo‘lib, fiziologik psixologiya, GDPR fiziologiyasi, "oddiy" neyropsixologiya va tizimli Psixofiziologiyani birlashtiradigan bilim sohasidir.
Psixofiziologiya uchta nisbatan mustaqil qismni o‘z ichiga oladi: umumiy, yosh va differentsial Psixofiziologiya. Ularning har biri o‘z o‘rganish mavzusiga, vazifalariga va metodik usullariga ega.
|
| |
