|
Terstoun shkalasi asosidagi savol
|
| bet | 11/16 | | Sana | 19.11.2023 | | Hajmi | 79,33 Kb. | | #101274 |
Bog'liq ANKETA SOʻROVI TUSHUNCHASI, USLUBIY AFZALLIKLARI VA KAMCHILIKLARINI (2)Terstoun shkalasi asosidagi savol. Bir xil hodisaning turli elementlaridan respondentlarning qoniqish darajasini bilish maqsadida qo‘llaniladi. Buning uchun bir vaqtning o‘zida ham ijobiy, ham salbiy bo‘lishi va bir xil hodisaning turli qirralarini ochishi mumkin bo‘lgan bir qancha ko‘rsatkichlar ishlab chiqiladi. Respondentga har bir ko‘rsatkich bo‘yicha qoniqish yoki qoniqmaslik bilan bog‘liq biror shkalani belgilash so‘raladi. Shkalalar 5 ta bo‘lib, mutlaqo qoniqmaganlik holatidan mutlaqo qoniqqanlik holatiga qarab 1 dan 5 gacha qarab o‘sib boradi. Bunda 3 neytral shkala sanaladi37.
Misol tariqasida “Fuqarolarning siyosiy partiyalar faoliyatiga munosabati” mavzusi doirasida Terstoun shkalasi asosida shakllantirilgan quyidagi savol keltiriladi:
II.2. Sotsiologik tadqiqotda anketa savollarini tuzishdagi kamchiliklar
Anketa usulining nazariy jihatlarini etarlicha batafsil o'rganib chiqqandan so'ng, biz uning afzalliklari va kamchiliklarini ko'rib chiqishga kirishamiz. Ushbu masala bo'yicha bir nechta nuqtai nazarlarni o'rganish va xulosalar chiqarish kerak.
So’rovnomaning keng tarqalgan usullaridan biri anketalashdir.
Marketing tadqiqotlarida so’rov ko’p jihatdan anketa(so’roq varaqasi) vositasida ko’p tashkil etiladi. Anketa – bu so’rovda qatnashish uchun ajratib olingan kishilar, ya’ni respondentlarning javobi olinishi zarur bo’lgan savollar to’plami. Ushbu usul universal va moslashuvchanligi sababli birlamchi axborot yig’ishning eng keng tarqalgan usuli hisoblanadi. Keng miqyosdagi tadqiqotlar o’tkazilganda unda qo’llaniladigan anketalar astoydil ishlanadi va testdan o’tkaziladi. Nomukammal tuzilgan anketalar mavjud holatni buzib ko’rsatadi yoki olingan ma’lumotlarni qayta ishlash imkonini pasaytiradi.
Anketalash - bir mavzuga qaratilgan savollar majmuiga javob variantlarini tanlash orqali amalga oshiriladi. Anketa o’z ichiga tayinli tizimga solingan, mantiqan bog’langan savollar ko’lamini olib, asosan 2 shaklda axborot to’plashga xizmat qiladi. Birinchi shakl og’zaki so’rab, belgilab, umumlashtirib borishga asoslanadi. Ikkinchi yozma shakl esa, taqdim etilgan anketa savollariga bevosita respondentning o’zi, guruhlarga ajratilgan muqobil javoblarni belgilaydi38.
Ko’pgina yirik firmalar va marketing tadqiqotlari bo’yicha ixtisoslashgan tashkilotlar anketa vositasida quyidagi yo’nalishdagi muammolar bo’yicha tadqiqotlarni tashkil etadilar:
xaridorlarning yangi tovarlarga nisbatan munosabati, qanoatlanish darajasiga oid izlanishlar;
xaridorlarni muayyan tovar assortimenti turi bo’yicha ta’minlanishi, ulardan foydalanish muddatlarini aniqlashga yo’naltirilgan izlanishlar;
xaridorlarning muayyan tovarlarga bo’lgan ishtiyoqi, iste’mol qilish xususiyati, daromadlari va boshqa belgilarga ko’ra segmentlarga ajratish bo’yicha izlanishlar;
xaridorlarning shakllanayotgan talablarini o’rganish, tovarlar sifatini yaxshilash, xizmat ko’rsatish darajasini oshirish xususidagi izlanishlar;
tovarlarni xarid qilish shakli, uslubi, manzili, sotuvdan keyingi xizmat muammolarini hal etishga yo’naltirilgan izlanishlar va h.q39.
Anketa – vositasida o’tkaziladigan tadqiqotlarga muayyan firma mahsulotlarini sotuvchi tashkilot xodimlari, maxsus tanlab olingan ekspertlar, muayyan manzil aholisi jalb etiladi. Tadqiqotlar o’tkazish davriga ko’ra doimiy va doimiy bo’lmagan turlarga bo’linadi. Bu xususiyat marketing izlanishi bilan shug’ullanayotgan firmaning imkoniyatlari, tovar, narx, xizmat ko’rsatish siyosati va boshqa xususiyatlarga bog’liq.
Marketing tadqiqotlarini anketa vositasida o’tkazish bir-biriga bog’langan bosqichlarni o’z ichiga oladi va yaxlit bir jarayon sifatida tashkil etiladi. Dastlab so’rov o’tkazish uchun anketalarni qo’llash zarurati, undan olinishi mumkin bo’lgan natijalar qiyoslanadi. CHunki, ayrim hollarda anketa so’rovi o’tkazmasdan ham, ayrim savollarga javoblarni topish mumkin bo’ladi. Ba’zan bunday ma’lumotlardan tegishli firma bexabar bo’lishi yoki ma’lumotlar oqimini muntazam kuzatmasligi, qayta ishlamasligi mumkin. SHuning uchun, so’rov natijalari muvaffaqiyatli yakunlanishi so’rov maqsadining qanchalik aniq, tushunarli qilib belgilanishiga bog’liq40.
Klementiev D.S. o'zining "Menejment sotsiologiyasi" monografiyasida so'rovning bir nechta turlarining afzalliklari haqida alohida gapiradi:
“Yuzma-yuz so‘rovning ikkita shubhasiz afzalligi bor: birinchidan, anketalar to‘liq qaytarilishini kafolatlaydi, ikkinchidan, ularning to‘g‘ri to‘ldirilganligini nazorat qilish imkonini beradi.
Pochta so'rovi. Uning afzalliklari so'rovnomalarni tarqatishning qulayligi, katta namunani olish imkoniyati va jug'rofiy jihatdan uzoqda joylashgan odamlarni respondent sifatida jalb qilish imkoniyatidir41.
Tarqatish so'rovi quyidagi afzalliklarga ega: tadqiqotchining respondent bilan shaxsiy aloqasi uning tadqiqotga bo'lgan qiziqishini oshiradi, respondentga so'rovnomani to'ldirish qoidalari bo'yicha maslahat berish mumkin, respondentning talablarga muvofiqligini baholash mumkin. mo‘ljallangan namuna.”
Tavokin E.P. Biroq, u umuman so'roq qilishning bir qancha afzalliklarini ta'kidlaydi: bular uning tashkiliy soddaligi, samaradorligi va samaradorligi.
Shuningdek, so'rovnomaning ijobiy tomonlari quyidagilardan iborat:
1. Mustaqil va vaziyatning to'liq tasvirini ko'rsatadi;
2. Katta moddiy xarajatlarni talab qilmaydi;
3. Yig'ilgan ma'lumotlarni tizimlashtirish va tahlil qilish oson;
4. Ko'p sonli odamlarni bajarishni talab qilmaydi;
5. Katta hajmdagi ma'lumotlar to'planishi mumkin;
6. Bajarish oson.
O‘rganilayotgan adabiyotlardan ko‘rinib turibdiki, so‘rovning soddaligi, tejamkorligi, so‘rovni katta maydonda o‘tkazish imkoniyati va katta hajmdagi ma’lumotlarni to‘plash imkoniyati kabi afzalliklari haqida turli mualliflar bir xil fikrda42.
Bu bilan rozi bo'lmaslik mumkin emas. Anketalar yordamida qisqa vaqt ichida nisbatan arzon va kam sonli anketalar yordamida (yoki pochta yoki matbuot so'rovida umuman ularsiz) aholining katta qismini tekshirish mumkin. Biroq, oldingi bo'limlarda allaqachon bilib olganimizdek, so'roq qilishning afzalliklari faqat tegishli qoidalarga aniq rioya qilinganda va ushbu usulning xususiyatlari hisobga olinganda amalga oshirilishi mumkin.
Shunday qilib, anketa so'rovining afzalliklaridan biri uni katta maydonda (xususan, agar u pochta orqali so'rov bo'lsa) o'tkazish imkoniyatidir. Bu olimlarga keng ko'lamli tadqiqotlar olib borishga yordam beradi, buni M.V.ning ilmiy maqolasi misolida ko'rish mumkin. Belozerova "Zamonaviy etnik vaziyatni o'rganishda sotsiologik so'rovlar natijalaridan foydalanish muammosi to'g'risida".
Ta'riflangan tadqiqotning maqsadi hozirgi etnik-ijtimoiy ziddiyatli vaziyatni baholash, uni hal qilish yo'llarini izlashdir. Konflikt aholining bir qismi va mahalliy hokimiyat organlari o'rtasida sodir bo'ladi. Tadqiqot 2004 yilda juda katta hududda o'tkazildi - anketalar deyarli butun Sibir bo'ylab yuborildi. Anketalardan birining mavzusi - "Teleutlar yashaydigan vatanni saqlashga ko'maklashish". So'rov natijalari quyidagi muammolarni aniqladi: aholining ko'pchiligi ko'mir konlari rahbariyati teleutlar yashaydigan va ishlayotgan erlarni saqlash va himoya qilishdan manfaatdor emas, balki ularning ijtimoiy muammolarini hal qilishdan emas, balki amin edi. aksincha, bu yerlardan odamlarni haydab chiqarishda. Respondentlar yerdan foydalanish muammolarini hal qilish noma'lum muddatga qoldirilishini shu bilan izohladilar. Erdan foydalanish muammolarini hal qilishda ular mahalliy hokimiyatlarga qaraganda mintaqaviy va federal hokimiyatlarga ko'proq ishonch bildirdilar.
Bundan xulosa qilish mumkinki, katta hududda so‘rov o‘tkazish, asosan, aholining muammolarini, har qanday nizolarning kelib chiqish sabablarini (bu holda ma’lum bir etnik-ijtimoiy guruh va hokimiyat o‘rtasidagi ziddiyatni) aniqlashga yordam beradi.
Tadqiqotni o’tkazish natijasida firma qanday muhim va zaruriy axborotlarga ega bo’lishi, qanday qo’shimcha ma’lumotlarni olish zaruriyligi mablag’larning oqilona sarflanishi, tadqiqot o’tkazish muddatlari ikkinchi bosqichga belgilab olinadi. Ushbu bosqich tadqiqot vazifalarini aniqlash bosqichi sanaladi.
Anketa savollari va javoblari tizimini ishlab chiqish eng muhim bosqich bo’lib, bunda tegishli ish guruhi turli gipotezalar (taxminlar) va muqobil uslublar asosida dastlabki anketa savollari shaklini ishlab chiqadilar. Avvalgi o’tkazilgan tadqiqotlarda to’plangan tajriba, mutaxassislarning fikr va mulohazalari asosida anketa savollari va javoblari muayyan maqsad sari yo’naltirilganligiga e’tibor beriladi. Ushbu bosqichning mohiyati – anketa orqali so’rash asosida turli gipotezalarni tekshirish hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, savollar va javoblar ko’lamini rasional tartibda va ketma-ketlikda joylashtirishga alohida e’tibor beriladi.
Masalan, qishloq joylarda istiqomat qiluvchi aholining xarid qilish turkumi keltirilishi mumkin:
1) qishloq aholisi faqat uzoq muddatli iste’mol tovarlarini shaharlardan sotib olish ko’nikmasiga ega;
2) qishloq aholisi shahardan xarid qilishlarining asosiy sababi, ularning o’z mahsulotlarini shaharlarda sotishlari va bu ishni yo’l-yo’lakay, vaqtni tejash maqsadida amalga oshirishlari;
3) qishloq joylarda do’konlarning kamligi;
4) qishloq joylarda tovarlar sifati pastligi va assortiment ko’lamining kamligi;
5) qishloq aholisi faqat sovg’alarnigina shahar do’konlaridan sotib olish ko’nikmasiga ega va hk43.
Anketa javoblarining imkoni boricha boy va ko’p qirrali ma’lumotlar olishga qaratilganligiga alohida e’tibor beriladi. Bir muncha o’xshash savollar, javoblar chiqarib tashlanadi. Tayyor, muayyan tizimga keltirilgan anketalar dastlab sinab ko’riladi, undan olinadigan natijalarning sifatliligiga baho beriladi. Bu bosqichga mutaxassislar bilan bir qatorda marketing xodimlari, rahbariyat vakillari jalb etiladi.
Keyingi bosqich – anketa savollari va javoblari dastlabki sinash va tekshirish hisoblanadi. Tegishli tartibga keltirilgan anketa dastlabki sinovdan o’tishi undagi savollarni mantiqan takomillashtirish, mazmunan oydinlashtirish uchun xizmat qiladi. Bu sinovda chegaralangan va tanlab olingan respondentlar bilan ishlanadi. Ushbu sinash – «uchirma sinov» (ruscha «pilotnoe ispыtanie») deb ham yuritiladi. To’ldirilgan anketalar qayta ishlanadi, tahlil qilinadi va umumlashtiriladi. Boshqacha qilib aytganda, anketa barcha keyingi bosqichlardan o’tkaziladi va sinab ko’riladi. Ularda uchrashi mumkin bo’lgan to’siqlar, yanglishmovchiliklar oldindan tekshirib ko’rish imkoni yaratiladi va o’z vaqtida bartaraf etiladi. Masalan, anketa savollariga berilgan javoblarni EHMga kiritish chog’ida, respondentlarni 4 yoki 5 ta belgi bo’yicha guruhlarga ajratish zarurati tug’ildi. Masalan, respondentlarning oilaviy holati, yashash joyi, kasbi, iste’mol jadalligi va h.zo. Demak, anketa javoblarini kodlashtirish masalasini qaytadan ko’rib chiqish va takomillashtirish kerak bo’ladi.
Tasdiqlangan puxta anketani amaliy qo’llash uchun zaruriy ish guruhi belgilanadi. Ish guruhi anketa so’rovining o’tkazish davrida yuzaga keladigan texnik va uncha yirik bo’lmagan vazifalarni hal qilish uchun kerak bo’ladi. Masalan, respondentlarga anketa to’ldirish davrida ko’mak berish (do’konda, uyda va h.zo.), kundalik yig’ilgan axborotlarni jamlash va hisobini olib borish, zaruriy hollarda tadqiqot markazi bilan aloqa qilib turish, to’plangan anketa ma’lumotlarini EHMga kiritish xususiyatini o’rganish va boshqalar.
Anketa so’rovlarini o’tkazishning yana bir xususiyati unda qatnashuvchi respondentlar hajmi va tarkibi hisoblanadi. Bunda xuddi kuzatish uslubida foydalanishi lozim bo’lgan xususiyatlar va ketma-ketliklar qo’llaniladi. Jumladan, tanlov hajmi, tanlov belgisi, tanlov uslub, tanlash tartibi44.
Anketa so’rovidagi respondentlarning sifat vakilligi ta’minlanishi lozim bo’ladi. Masalan, V shaharda yangi muzlatgichga bo’lgan talabni o’rganish muammosini olaylik. Ushbu shahar aholisining yoshi, oilaviy holati, daromadi, yashash sharoiti, iste’mol xususiyatlari albatta tanlovda inobatga olinishi lozim. Tanlovga olingan respondent, yalpi shahar aholisining yuqoridagi belgilari bo’yicha tarkibiga yaqin bo’lishiga e’tibor berish kerak bo’ladi.
Keyingi bosqich - anketa so’rovini o’tkazish va axborotlarni yig’ish hisoblanadi. Dastlab belgilangan muddat, manzillar va so’rov o’tkazish tartibiga ko’ra ushbu bosqich boshlanadi. SHuni ta’kidlash joizki, anketa varaqalarini tarqatish va uni o’z vaqtida to’ldirilishini, topshirilishini ta’minlash o’ta muhimdir. CHunki respondent vaqti, so’rovda qatnashish ishtiyoqi, savollarga javob bermasligi (savol mohiyatini tushunmasligi natijasida), olingan anketa varaqlariga befarq qarashi oqibatida, so’rov ko’ngildagidek o’tmasligi mumkin.
Ushbu holat xususida Dj.Evans, B.Berman AQSHda o’tkazilgan quyidagi so’rov natijalarini keltiradilar. Dastlabki marketing so’rovlarida ishtirok etganlarning 38 % qismi yana qayta so’rovlarda ishtirok etishdan bosh tortganlar. Buning asosiy sabablari savollarning nihoyat darajada ko’pligi, respondentga e’tiborning kamligi, shaxsiy mulohazaga oid savollarning ko’pligidir45.
Demak, anketa savollarini iloji boricha qisqa, oddiy, umumiy ma’lum bo’lgan so’zlar bilan tuzishga harakat qilish zarur. Hatto ayrim hollarda mahalliy shevalarni ham inobatga olish, ikki ma’noli so’zlarni ishlatmaslikka urinish kerak. Boshqacha qilib aytganda, savol tug’diradigan savollarning anketada bo’lmasligi, jumlalarning qisqa va mazmunli bo’lishi respondentni ko’p o’ylantirmaslikni, charchamasligini ta’minlaydi46.
Anketalash nima mumkin va nima mumkin emas:
1. Savollar xolisligini ta’minlash kerak.
2. Savollar oddiy bo’lishi zarur.
3. Savollar aniq bo’lishi darkor.
4. Qisqartirishlar va ko’chabop so’zlardan foydalanmaslik kerak.
5. Murakkab va kam ishlatiladigan so’zlarni ko’llamaslik zarur.
6. Ikki ma’noli so’zlarni qo’llamaslik ma’qul.
7. Inkor qilish bilan boshlanadigan gaplar tuzmaslik kerak.
8. Hayotiy savollar berish ma’qulroq.
9. Noto’g’ri eshitilishi mumkin bo’lgan so’zlar ishlatmaslik kerak.
10. Murakkab savollarga javoblarni engillashtirish zarur.
11. Javob variantlarini bir-birini inkor etmasligi kerak.
Aniq javob beriladigan savollarga “boshqa variant” degan imkoniyat bo’lishi darkor.
Bundan tashqari, anketa varaqalarini tez tarqatish va tezroq to’ldirilishini ta’minlash kerak. Buning uchun safarbar qilinadigan ish guruhi vakili bir kunda ko’pi bilan 30-50 respondent bilan muloqotda bo’lishi kerak. Bu chegara kamroq yoki ko’proq bo’lishi ham mumkin. Savollar ko’p-ozligi, murakkabligi, so’rov o’tkazish muddatlari, manzillarini nazarda tutgan holda ish guruhining mehnat faoliyati tartibga solinadi.
Anketa ma’lumotlarini qayta ishlash, tahlil qilish va taqdim etish bosqichlari dastlab rejalashtirilgan muddatlar bo’yicha amalga oshiriladi. Tahlil etish chog’ida ma’lumotlarni umumlashtirish, tasviriy jihatdan tushunarli, sodda tarzda taqdim qilishga alohida e’tibor qaratiladi.
Endi bevosita anketa savollari, javoblari, ularni tuzish to’g’risida batafsilroq to’xtalamiz.
So’rov uchun tavsiya etilayotgan anketa uch qismdan tashkil topadi: kirish, asosiy qism (muammo bo’yicha anketa savollari), respondent (so’raluvchi) haqida ma’lumot47.
Anketaning kirish qismida o’tkazilayotgan tadqiqotning maqsadi, vazifalari ifodalanadi. Anketa savollariga javob berish tartibi, yo’riqlar, ko’rsatmalar kirish qismining asosini tashkil etadi. Kirish qismida bayon etilayotgan fikrlar respondent (so’raluvchi)ni qiziqtira olishi hamda amalga oshirilayotgan tadqiqot yalpi iste’molchi manfaatlarini ko’zlab o’tkazilayotganini ifodalashi lozim. Agar respondent o’tkazilayotgan tadqiqot faqat ishlab chiqaruvchi manfaatlarini ko’zlab uyushtirilayotgan bo’lsa, u holda so’rov natijalarining haqiqiy va real bo’lishiga kafolat berish qiyin. Bundan tashqari, kirish qismi sodda, ravon gaplardan tuzilgan bo’lishiga e’tiborni qaratmoq lozim.
Odatda anketalarda respondent to’g’risidagi ma’lumotlar oxirgi savollarda so’raladi. CHunki respondent anketa savollariga qiziqishi, chuqurlashishini ta’minlash aynan shunday tartibda savollar qo’yilishini talab qiladi. Respondentning sha’niga teguvchi ayrim tovarlarni iste’mol qilishga oid savollarni imkon boricha uchinchi shaxs vositasisiz bergan ma’qul. Masalan, «Bir kunda siz qancha go’sht iste’mol qilasiz?», «Siz uchun qancha ichki kiyim komplekti kerak?». Bunday tarzdagi savollar berish o’rniga: «Sizning fikringizcha, inson bir kunda qancha go’sht iste’mol qilishi rasional hisoblanadi?», «Fikringizcha insonlar (erkak va ayollar) o’z uy sharoitlarida bir xaftada necha komplekt ichki kiyimdan foydalanadi?» - mazmunda savol qo’yish o’rinli. CHunki respondent busavolga javob berishda ixtiyorsiz o’z tajribasi, ko’nikmasiga ko’ra jaovb berishga harakat qiladi.
Anketa uslubida so’rov o’tkazish murakkab va serqirra tadqiqot bo’lishi bilan birga, u qiziqarli va o’ta muhim xulosalar va takliflar ishlab chiqishga imkon beradi. Anketa savollarini tuzishda nayfaqat tayinli firma ishtiyoqi, izlanish yo’nalishi, balki respondentning qiziqishi, muloqot odobi qoidalari albatta inobatga olinishi zarur. Samimiylik va o’zaro ishonch ruhida anketa so’rovini tashkil etish esa bunday tadqiqotning ishonchlilik darajasini yanada oshiradi.
|
| |
