I BOB. INFOKOMMUNIKATSIYA OBYEKTLARINI
ENERGIYA TA’MINOTINING MONITORINGI APPARAT-
DASTURLARINI TAXLILI
Respublika viloyatlarining ma’lum hududlarida uzluksiz elektr
energiya bilan taminlashda bir qancha ko‘p kanalli signal
o‘zgartkichlarni qo‘llash, infokommunikatsiya obyektlari energiya
manbalarini uzluksiz masofadan turib nazorat qilish, boshqarish uchun
mo‘ljallangan apparat va dasturiy majmualar ishlab chiqish va
amaliyotga keng qo‘llash hozirgi kunning eng dolzarb muammolaridan
biridir. Ushbu muammolar bilan birgalikga Respublikamizda aloqa
vositalari va ular asosidagi internet tarmoqlaridan foydalanish xozirgi
davrda xar bir insonning asosiy tayanadigan vositalariga aylangan.
Infokommunikatsiya obyektlari abonentlarini sifatli internet bilan
taminlashda signal uzatuvchi aloqa qurilmalari asosiy vazifani bajaradi.
Ushbu jixatlardan kelib chiqib infokommunikatsiya obyektlarini
uzluksiz elektr energiya bilan taminlash ushbu soxada ko‘plab
muammoli xolatlarni bartaraf etishga katta turtki bo‘ladi.
1.1-§ Infokommunikatsiya obyektlarining energiya ta’minotini
monitoringini dolzarbligi
Infokommunikatsiya obektlarining jadal rivojlanishi bilan bir
qatorda ularga hizmat qo‘rsatishning sifati yetarli darajada
ta’minlanmaganligi, energiya ta’minotidagi uzilishlar kabi noqulayliklar
va qator muammolarni keltirib chiqaradi. Bu muammolar birinchi
navbatda tegishli infokommunikatsiya uzluksiz energiya iste’moli
obyektlarida ishonchli va tejamkor energiya ta’minotining amalga
oshirilmaganligi bilan bog‘liq. Ushbu tadqiqot ishi infokommunikatsiya
obektlarining barqaror rivojlanishi uchun ishonchli va tejamkor energiya
yechimini ta’minlash maqsadida markazlashgan energiya ta’minoti bilan
bir qatorda qayta tiklanadigan energiya manbalari asosida energiya bilan
taminlash va bunda raqamli texnologiyalarni keng qo‘llashning asosiy
tamoyillarini ko‘rib chiqishni yechimlarini taqdim etadi [2; 232-b].
Infokommunikatsiya obyektlari- bu ma’lumotlarni qayta ishlash,
to‘plash, saqlash va uni uzoq masofalarga uzatish vositalarining majmui
bo‘lib, ular orqali axborot resurslarining mavjudligi va axborot
almashinuvi ta’minlanadigan yagona tarmoq tuzilmasida amalga
oshiriladi. Infokommunikatsiya obyektlari tarmog‘i - bu tarmoqning
6
oxirgi tizimlarida va foydalanuvchi terminal tizimlarida joylashgan,
o‘zaro aloqasi telekommunikatsiya vositalari orqali ta’minlanadigan va
birgalikda yagona multiservis platformasini tashkil yetuvchi geografik
jihatdan tarqalgan ma’lumotlar, hisoblash resurslari, dasturiy ta’minotni
boshqarish tizimlari to‘plami. Infokommunikatsiya obyektlari
ma’lumotlarni qayta ishlash, to‘plash, saqlash, ko‘rsatish va yaxlitligini
ta’minlash usullari va usullari, shuningdek, ma’lum bir kafolatlangan
xizmat sifatini ta’minlaydigan kosmosda uzatish rejimlarini amalga
oshirish usullarini o‘z ichiga oladi. [53; 1-6-b, 98; 163-165-b].
Infokommunikatsiya obyektlari xozirgi kunda xar bir soxaning
tayanch qismlaridan biriga aylangan. Telekommunikatsiya signal utazish
stansiyalari
xamda
malumotlar
markazi
(Data centr)
infokommunikatsiya obyektlarini tashkiliy bo‘limlari sanaladi. Energiya
ta’minoti stansiyalari ma’lumotlar markazlarining muhim tarkibiy
qismidir. Elektr energiyani talab qiladigan boshqa har qanday obyekt
singari, ma’lumotlar markazlarining xam deyarli xar bir ishlash
jarayonlari uzluksiz energiya quvvati manbaiga tayanadi. Quvvat yetarli
bo‘lmagan ma’lumot markazida axborotlarni olish va qayta ishlash
yetarli bo‘lmaydi. Ma’lumotlar markazida har doim hamma narsa
muammosiz ishlashini ta’minlash uchun obyektlar menejerlari muhim
uskunalarning doimiy ravishda uzluksiz elektr energiya bilan
ta’minlashda faol bo‘lishi talab qilinadi. Aksariyat ma’lumotlar
markazlari asosiy elektr yenergiyani markaziy elektr tarmog‘idan oladi.
Infokommunikatsiya obyekti elektr energiyani olish uchun bir yoki bir
nechta transformatorga yega bo‘ladi, shu bilan birga keladigan quvvat
to‘g‘ri kuchlanish va to‘g‘ri turdagi oqim (odatda o‘zgaruvchan tokdan
doimiy oqimga aylantiriladi) bo‘lishini ta’minlaydi. Uzluksiz ish vaqtini
ta’minlash va imkon qadar uzilishlarni kamaytirish uchun ko‘pchilik
ma’lumotlar markazlari binolarida yoki yaqin joyda zaxira quvvat
manbai mavjud. Zaxira quvvat manbai yoqilg‘i generatoridan keladi,
yani benzin yoki dizel yoqilg‘isi bilan ishlaydi. Ma’lumotlar markazi
muhitida energiya iste’moli shunchalik yuqori darajada o‘sib
borayotganining bir nechta sabablari bor. Nafaqat serverlar balki
mavdjud IT-uskunalarining boshqa muhim qismlari ishlashi uchun ko‘p
energiya talab etiladi. Chiroqlar, sovutish tizimlari, monitorlar,
namlagichlar va boshqa mavjud jixozlar xam elektr energiyaga muhtoj
apparat vositalar jumlasiga kiradi. Ma’lumotlar markazidagi elektr
energiyasi serverlarga qancha sarflanishini aniqlash uchun qurilmalar
energiya sarfi va foydalanish samaradorligini quvvatdan foydalanish
7
samaradorligi (QFS) balli orqali o‘lchanadi. 1 ball ma’lumotlar
markazidagi har bir yutuq energiya serverlarga ketadi va boshqa hech
narsa emasligini, 2 ball yesa yordamchi uskunalar serverlar va boshqa IT
komponentlari kabi ko‘proq elektr energiyasidan foydalanishini
bildiradi. Rossiyaning Uptime instituti olimlarining so‘ngi
o‘rganishlariga ko‘ra, ma’lumotlar markazining o‘rtacha QFS qiymati
1,58 ni tashkil qiladi. Bu ko‘rsatkich 2017-yil (2,5 bo‘lgan) va 2019-yil
(1,65 bo‘lganida) yildan buyon barqaror pasayib bormoqda. Google
ma’lumotlar markazi uchun o‘rtacha QFS 1,12 ni tashkil qiladi, ammo
uning Oklaxomadagi obyekti 2018 yilning so‘nggi uch oyida atigi 1,08
ballga yega yedi [101;106; 154-155-b].
Yuqoridagi ko‘rsatkichlar asosida shuni aytish mumkinki,
infokommunikatsiya obyektlarini uzluksiz elektr energiya bilan
taminlashda qayta tiklanadigan energiya manbalarini qo‘llash xamda
zaxira energiyani uzluksiz monitoringini taminlash apparat va dasturiy
vositalarini amaliyotga keng joriy etish zarur xisoblanadi.
Ma’lumki energiya ta’minoti obyektlarining ishonchli ishlashi
uchun turli kuchlanishdagi elektr energiyasi talab qilinadi. Bu
kuchlanishlarning har qanday o‘zgarishi istemolchilarga ma’lum
miqdorda ta’sir qiladi, natijada nazorat va boshqaruv tizimiga raddiya
beradi va aloqa uziladi. Ishonchlilikni oshirish uchun signal
qurilmalarini elektr ta’minotida zaxira elektr energiyasi manbalarini
boshqarishni joriy etish yoki mavjudlarini takomillashtirish uchun
zamonaviy ilg‘or usullarni tadbiq qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
Odatda zahira elektr manbasini ta’minlash qurilmasi bo‘lib dizel
generatorlar yoki akkumulatorlar hisoblanadi, ular qo‘shimcha
afzalliklarga egaligi sababli etiborga loyiq hisoblanadi [2;103-b].
Uzluksiz elektr energiya istemol qiluvchi infokommunikatsiya
obektlarini elektr energiya bilan ta’minlash uchun markazlashgan elektr
energiya ta’minoti bilan bir qatorda avtonom, qayta tiklanuvchan elektr
energiya manbalaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Hozirda bu
uskunalarning bir qancha turlari ishlab chiqilgan. Ularga, shamol
kuchidan foydalanish (shamol generatorlari), gibrid shamol- quyosh
manbalari va faqat quyosh energiyasidan foydalanadigan manbalarni
keltirish mumkin. Keltirilgan manbalardan eng ma’quli, quyosh
energiyasi manbalari hisoblanadi va ularni turli variantlarda
(kuchlanishlarda) tashkil etish mumkin [93; 159-160-b, 94; 36-37-b, 95;
88-89-b, 96].
8
Quyosh energiyasi manbalarini klassik elektr energiyasi manbalari
bilan taqqoslaganda, aylanadigan elementlarning yo‘qligi sababli yanada
ishonchliroq hisoblanadi. Bunda asosiy e’tiborni qurilma asosiy elektr
energiyasi tuhtatilgach qancha vaqt batariyadan quvvatlanishiga
qaratilishi kerak, batariyaning qanchalik quvvati yuqori bo‘lsa
shunchalik qimmat bo‘lishiga axamiyat berish kerak [92; 22-23-b, 98].
Bu kamchiliklardan asosiysi sifatida qayta tiklanuvchan energiya
manbalarning aksariyatini reaktiv quvvat ishlab chiqarmasligi
xisoblanadi, uni bartaraf etish qurilmalardan kelgan signallar asosida
barcha elektr uskunalarning ish sharoitlarini yaxshilash va energiya
ta’minoti tizimidagi sifat ko‘rsatkichlarini yaxshilash talab etiladi [12;
61-64-b,13; 496-b].
Uzluksiz elektr energiya istemol qiluvchi obektlarni qayta
tiklanuvchan energiya manbali elektr ta’minoti tizimida reaktiv quvvatni
kompensatsiyalash katta ahamiyatga ega bo‘lib, ular quvvat va
energiyaning foydali ish koeffitsientini oshirish, tizimning iqtisodiy va
sifat ko‘rsatgichlarini yaxshilashda asosiy omillardan hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda reaktiv quvvat iste’molining o‘sishi aktiv quvvat
iste’molining
o‘sishidan
ancha
yuqori
bo‘lib,
masalan
infokommunikatsiya obektlarida reaktiv yuklama aktiv yuklamaga
nisbatan 60-70%ni tashkil etadi [8;9;11;13].
| 