1.6. Bank balansi va uning tuzilishi
Bankning buxgalteriya balansi – bank moliyaviy faoliyati natijala-rini ko‘rsatuvchi buxgalteriya hisobotining asosiy shaklidir. Balans yordamida bank faoliyati tahlil qilinadi va nazorat olib boriladi. Unda bankning o‘z mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘lari hamda ularning joylashtirilishi ifodalanadi. Turli mulkchilik shakllariga tegishli bo‘lgan
26
korxona va tashkilotlardan farqli ravishda banklarda har bir ish kuni bo‘-yicha kunlik balans tuziladi. Bundan tashqari, oylik, choraklik va yillik hisobot balanslari ham tuziladi.
Balans so‘zi lotincha “bislans” so‘zidan olingan bo‘lib, “bis” – ikki marotaba, “lans” – tarozining ikki pallasi ma’nosini bildiradi.
Demak, balans ikki qismdan, ya’ni aktiv va passiv qismlardan iborat bo‘lib, ular bir-biriga teng bo‘lishi kerak. Bank nuqtayi nazaridan aktiv va passiv tomonlarning o‘zaro tengligi balans to‘g‘ri chiqarilgani, ya’ni bank ish kuni to‘liq yakunlanganligini bildiradi.
Balansning birinchi bo‘limi “AKTIVLAR” bo‘limi bo‘lib, o‘z ichiga bir qator asosiy hisobvaraqlarni birlashtiradi. Bank aktivlari naqd pullardan boshlab hisobga olinadi. Naqd pullarni hisobga olish uchun 10100 hisob raqami ajratilgan. Bu hisob raqam nomi “Naqd pullar va boshqa kassa hujjatlari” bo‘lib, o‘z ichiga “Kassadagi naqd pullar”, “Naqd pullar zaxirasi”, “Yo‘ldagi naqd pullar”, “Valyuta almashtirish shoxobchalaridagi naqd pullar”, “Bankomatlardagi naqd pullar”, “Bank binosidan tashqarida joylashgan kassalardagi naqd pullar” kabi bir qator subhisob raqamlarni birlashtiradi.
Bundan tashqari, ushbu bo‘limda 10300 – “O‘zbekiston Respubli-kasi Markaziy Bankidagi hisob raqamlari”, 10500 – “Bankning boshqa banklardagi hisob raqamlari” nomli asosiy hisobvaraqlar va ularga tegishli bo‘lgan bir qator subhisob raqamlari ochilgan. Respublikadagi mavjud qonun qoidalarga asosan barcha Respublika tijorat banklari O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankida o‘z vakillik hisobvaraq-larini ochadilar. Mablag‘ o‘tkazish yoki mablag‘larni tushirish bo‘yicha amalga oshiriladigan banklararo operatsiyalar tijorat banklarining vakil-lik hisobvaraqlari orqali amalga oshiriladi. Majburiy zaxiralar fondi ham Markaziy Bankdagi alohida hisobvarag‘ida turadigan bank mablag‘i bo‘lib, O‘zbekistonning barcha tijorat banklari tomonidan majburiy tar-tibda zaxiralanadi, bu esa tijorat bankining likvidligini saqlab turishga ma’lum darajada kafolat bo‘ladi. Majburiy zaxiralar fondiga ajratmalar-ning foiz stavkalarini belgilash Markaziy Bank tomonidan o‘tkaziladi-gan tijorat banklari likvidligini saqlab turuvchi eng ta’sirchan mexanizm hisoblanadi.
Oldi-sotdi uchun mo‘ljallangan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha ope-ratsiyalar hisobini yuritish uchun 10700 hisob raqam ajratilgan 10900 hisob raqami esa oldi-sotdi uchun mo‘ljallangan qimmatbaho metallarni
27
hisobga olish uchun mo‘ljallangan. Bu ikkala asosiy hisob raqamlar ham bir necha subhisob raqamlarni o‘ziga birlashtiradi. Qimmatli qog‘ozlar-ga qo‘yilmalar tijorat bankining fond bozoridagi operatsiyalarini aks ettiradi va balans aktivining boshqa ko‘rsatkichlari bilan taqqoslanganda qimmatli qog‘ozlar bilan bo‘ladigan operatsiyalarida bankning amaliy faolligini ifodalaydi.
Bank tomonidan berilgan qisqa muddatli kreditlar bir qator asosiy hisob raqamlarda hisobga olib boriladi. Masalan: 12100 – Boshqa bank-larga berilgan qisqa muddatli kreditlar, 12300 – Hukumatga berilgan qisqa muddatli kreditlar, 12500 – Jismoniy shaxslarga berilgan qisqa muddatli kreditlar, 12600 – Yakka tartibdagi tadbirkorlarga berilgan qisqa muddatli kreditlar, 12700 – Davlat korxona, tashkilot va muas-sasalariga berilgan qisqa muddatli kreditlar, 12900 – Chet el kapitali ishtirokidagi korxonalarga berilgan qisqa muddatli kreditlar, 13100 – Xususiy korxonalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga berilgan qisqa muddatli kreditlar.
Uzoq muddatli kreditlar esa 1450–15500 hisobvaraqlarda hisobga olinadi. Bu kreditlar ham turli mulkchilik shakllariga oluvchilar bo‘yi-cha umuman, kreditlar tijorat banklarining kreditga doir operatsiyalari-dan bank foyda olishini belgilovchi moddasi hisoblanadi.
Balansda kredit muddatlari va iqtisodiyotdagi xo‘jalik yurituvchi subyektlarning qaysi mulkchilik shakliga berilishiga qarab tasnif qilina-di. Sud jarayonidagi kreditlar va avanslar 15300 asosiy hisobraqamda olib boriladi. Bank investitsiyalari 15900 asosiy hisob raqamda hisobga olinadi va ikki kategoriyaga bo‘linadi:
– Hukumat obligatsiyalariga investitsiya qilingan mablag‘lar, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining obligatsiyalariga hamda xususiy obligatsiyalarga investitsiya qilingan mablag‘lar;
– O‘z qimmatbaho qog‘ozlariga qo‘yilgan investitsiyalar. Bu qimmatli qog‘ozlarning hisobi yuqorida ko‘rsatilgan hisob raqamda olib borilmaydi.
Bosh bank agentliklaridagi mablag‘larni hisobga olib borish uchun 16100 hisob raqam ajratilgan. Bu hisob raqamda Respublikada joylash-gan bosh bank bo‘limlar yoki bo‘limlararo bo‘linadigan milliy va xorijiy valyutalardagi operatsiyalarning hisobi olib boriladi. 16300 hisob raqam aktivlar bo‘yicha hisoblangan foizlarni hisobga olishga mo‘ljallangan.
Bankning asosiy vositalari 16500 hisob raqamlarida hisobga olib boriladi. Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar – bank aktivlarining aso-siy moddalaridan biri hisoblanadi, chunki bank o‘z faoliyatini tashkil
28
qilish uchun moddiy bazaga, operatsiyalarni bajarish uchun shart-sharoitga ega bo‘lishi lozim. Kliring hisobvaraqlari va boshqa aktivlar 17300 va 19900 hisob raqamlarda hisobga olib boriladi.
II bo‘lim “MAJBURIYATLAR” bo‘limi bo‘lib, bank balansining majburiyatlar bo‘limi depozitlardan boshlanadi. Depozit majburiyatlari muddati va uni qo‘ygan mijozning mulkchilik shakliga taalluqligicha tasniflanadi.
Barcha depozitlar talab qilib olinguncha saqlanadigan, jamg‘armali va muddatsiz depozit turlariga bo‘linadi. Talab qilib olinguncha saq-lanadigan depozitlar 20200 asosiy hisob raqamda hisobga olib boriladi. Unga o‘zi o‘z ichiga 20202-20296 sub hisob raqamlar kiritiladi. Bu sub hisob raqamlar turli mulkchilik shakllariga tegishli bo‘lgan mijozlarning talab qilinguncha saqlanadigan depozitlari bo‘yicha alohida tasniflanadi. Jamg‘armali va muddatli depozitlar ham xuddi shunday tasniflanib, ular bo‘yicha hisob 20400 va 20600 hisob raqamlarda yuritiladi.
Majburiyatlar bo‘limda yana 20800 “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining hisob raqamlari” deb nomlangan asosiy hisob ra-qamlari boshqa banklarga to‘lanadigan hisob raqamlar esa 21000 asosiy hisob raqamida yuritiladi. Boshqa banklardan va mijozlardan olingan kreditlar muddatlari va kreditorlarning turlari bo‘yicha tasniflangan. “Bank tomonidan olingan uzoq muddatli kreditlar” – 22000 asosiy hisob raqamda hisobga olib boriladi. Bu asosiy hisob raqamlarning har biri kreditorlarning turiga ko‘ra hisobga olib borish uchun mo‘ljallangan sub hisob raqamlarni birlashtiradi.
Majburiyatlar bo‘yicha hisoblangan foizlarni hisobga olish uchun 22400 hisob raqam ajratilgan. Bank o‘zining har xil majburiyatlar bo‘yicha to‘lashi uchun hisoblangan foizlari 22402-22496 balans hisob raqamlarida hisobga olib boriladi. Bunga bankning depozit majburiyat-lari bo‘yicha hisoblangan, lekin xali to‘lanmagan foizli xarajatlar kiradi. Ushbu hisob raqamlar bo‘yicha to‘lovlar ular amalga oshirilgan davr uchun hisoblanadi, ya’ni to‘lovlar qaysi hisobot davriga tegishli bo‘lsa, o‘sha hisobot davri uchun aks ettiriladi.
Hukumatga tegishli daromad va boshqa tushumlarni hisobga olish uchun 23400 – ‘Hukumatga tegishli daromad va boshqa tushumlar’ asosiy hisob raqamida aks ettiriladi. Shu hisob raqamlariga tegishli bo‘l-gan 23402-23432 balans hisob raqamlarida hukumatning “Davlat bud-jeti to‘g‘risida”gi Qonunda ko‘zda tutilgan daromadlar bo‘yicha tu-
29
shumlari hisobga olinadi. Boshqa barcha passivlar 29800 asosiy hisob raqam orqali ifodalanadi.
Bank balansining III bo‘limi “XUSUSIY KAPITAL” bo‘limidir. Ushbu bo‘lim o‘z ichiga 30300 – “Ustav kapitali”, 30600 – “Qo‘shim-cha kapital” va 30900 – “Zaxira kapitali” deb nomlangan asosiy hisob raqamlarini oladi. Tijorat bankining aksiyadorlik kapitali bankning o‘z mablag‘lari hajmini ifodalaydi. Markaziy Bank tijorat banklarining kapital hosil qilish darajasini va tuzilmasini tartibga solib turadi, bu esa bank daromadlarini yaxshilaydi.
Kapital bo‘limida yuqoridagi hisob raqamlardan tashqari 31200 hi-sob raqam “Taqsimlanmagan foyda”ni hisobga olib borish uchun, 30908 hisob raqam esa boshlang‘ich qiymatiga nisbatan qayta baholangandagi qo‘shimcha qiymatni hisobga olib borish uchun ochilgan. Ushbu hisob raqamda inflatsiya natijasida bank asosiy vositalari qiymati qayta baho-langanda ularning boshlang‘ich bahosiga nisbatan qo‘shimcha qiymati-ning summasi aks ettiriladi.
Bank daromadlarini hisobga olish uchun IV bo‘lim, ya’ni “DARO-MADLAR” bo‘limi ajratilgan. “Daromadlar” bo‘limi o‘z ichiga bank-ning hisobot davridagi barcha daromadlarini oladi. Barcha foizli daro-madlar 40200-44900 hisob raqamlarda aks ettiriladi. Bankning aktivlari bo‘yicha amalga oshirilgan operatsiyalari natijasida olgan foizli daro-madlari 40201-44901 hisob raqamlarda hisobga olib boriladi. Balans hisoboti davrida hisoblangan, lekin xali olinmagan daromadlar summa-siga 16300 – “Aktivlar bo‘yicha hisoblangan foizlar” hisobvarag‘idagi tegishli balans hisob raqamlari debetlanadi va unga mos kelgan daro-madlar balans hisob raqami kreditlanadi.
Vositachilik va boshqa xizmatlar bo‘yicha daromadlar 45200 aso-siy hisob raqamda, xorijiy valyutadagi daromad esa 45400 hisob raqamda hisobga olib boriladi.
Tijorat operatsiyalari bo‘yicha olingan foyda 45600 asosiy hisob raqamlarida hisobga olinadi. Ushbu asosiy hisob raqamga tegishli bo‘l-gan, barcha hisob raqamlar bankning qimmatli qog‘ozlar, qimmatbaho metallar vositasida amalga oshirilgan tijorat operatsiyalari natijasida olingan daromadlar hisobini yuritish uchun mo‘ljallangan.
45800 asosiy hisob raqamda investitsiyalardan olingan foyda va dividendlar hisobga olib boriladi. Investitsiyalarni sotish qiymati ushbu aktivlarni sotib olingandagi qiymati yoki balansga kirim qilingan qiymati nisbati yuqori bo‘lganda foyda olinishi mumkin.
30
Boshqa foizsiz daromadlar 45900 asosiy hisob raqamda hisobga olib boriladi. Bu hisob raqam bankning imoratlari, jihozlari, ko‘chmas mulki va boshqa xususiy mulklari kabi aktivlari ijarasidan olingan daromadlarning hisobini yuritish uchun mo‘ljallangan.
Bank balansining V bo‘limi bu “XARAJATLAR” bo‘limidir. Bu bo‘limda hisobot davrida bankning barcha xarajatlari aks ettiriladigan hisob raqamlar ochilgan. Bankning depozit majburiyatlari bo‘yicha foizli xarajatlarining hisobi 50101-54902 balans hisob raqamlarida yuritiladi. Barcha xarajatlar majburiyatlarning turlari bo‘yicha tasniflangan.
Bankning vositachilik xarajatlari va turli xizmatlar bo‘yicha xarajatlar 55100 balans hisob raqamida hisobga olinadi. Xorijiy valyuta-larda ko‘rilgan zarar esa 55300 balans hisob raqamida aks ettiriladi. Bu hisob raqam banklarning spot, forvard, opsion va fyuchers shartlari aso-sida tuzgan valyuta bitimlari bo‘yicha ko‘rgan zararlarining hisobini yuri-tishga mo‘ljallangan.
Bank bino-inshootlarini, jihozlarini, ko‘chmas mulkni sotishdan ko‘rilgan zararlar hamda yuqorida ko‘rsatilgan hisob raqamlarda, hisob-ga olingan zararlarning hech biriga tegishli bo‘lmagan boshqa foizsiz xarajatlar 55900 – “Boshqa foizsiz xarajatlar” asosiy hisob raqamda aks ettiriladi. Bankning operatsion xarajatlarini hisobga olib borish uchun 56100 “Bank xizmatchilarining ish haqi va ular uchun qilingan boshqa xarajatlar”, 56200 “Ijara va ta’minot xarajatlari”, 56300 “Xizmat safari va yo‘l xarajatlari”, 56400 ‘Ma’muriy xarajatlar’, 56500 “Reprezen-tatsiya xarajatlari”, 56700 “Sug‘urta, soliq va boshqa xarajatlar” kabi hisob raqamlar ochilgan. Bankning ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlari 56800 asosiy hisob raqamda bankning daromad solig‘ining baholanishi esa 56900 hisob raqamda hisobga olib boriladi.
VI bo‘lim “KO‘ZDA TUTILMAGAN HOLATLAR BO‘YICHA HISOB RAQAMLAR” bo‘limidagi balansdan tashqari hisob raqamlar ham xuddi balans ichidagi hisob raqamlar kabi ikkiyoqlama yozuv asosida olib boriladi. Buning uchun hisob raqamlar rejasidagi har bir balansdan tashqarida joylashgan hisob raqam uchun kontr – hisob raqam biriktirib qo‘yilgan bo‘lib, ular buxgalteriya yozuvlarini amalga oshirish maqsadida ishlatiladi.
“Savdoni moliyalashtirish” 90900 asosiy hisob raqamlarga tegishli barcha hisob raqamlarga kontr-hisob raqam ajratilgan Bankning bergan va olgan kreditlari bo‘yicha “Kredit majburiyatlari” – 91800 asosiy hi-sob raqamiga esa tegishli 96351 – “Berilgan kreditlar bo‘yicha
31
majburiyatlar” va 96356 – “Olingan kreditlar bo‘yicha majburiyatlar” kontr hisob raqamlari biriktirib qo‘yilgan.
Shunday qilib, banklarda yuqorida keltirilgan hisobvaraqlarni o‘z ichiga olgan balans tuziladi, bank boshqaruvchisi va bosh buxgalter unga imzo qo‘yishlari lozim. Shundan so‘ng, bank ish kuni to‘liq yakun-langan hisoblanadi.
|
