|
In this graduation work, the failure of tires and wheels, which are one of the main parts in the movement mechanism of cars, and the reduction in service time are associated with violations of the rules of technical use
|
| bet | 8/29 | | Sana | 18.07.2024 | | Hajmi | 3,88 Mb. | | #267908 |
Bog'liq rezerf1.2.3. Harakat tezligi
Shinaning ishlash muddati asosan gʻildirakning tezligiga bogʻliq.
Xizmat muddatining keskin pasayishi shinalar ishlab chiqaruvchisi tomonidan belgilangan chegara tezligidan yuqori tezlikda kuzatiladi. Bu vaqt birligiga avtomobil elementlarining yuklanish sikllari soni mavjudligi sababli Histerez yoʻqotishlar natijasida yuzaga keladi. Natijada ish harorati koʻtariladi va shu bilan birga uning materiallarining quvvat xususiyatlarining pasayishi, shinalar toʻsiq bilan uchrashganda dinamik yuklarning koʻpayishi kuzatiladi, bu esa ramkaning yoʻq qilinishiga va shinalar profilining elementlari kontaktdan chiqib ketganda tebranishiga olib keladi.
Shuni ham taʼkidlash kerakki, yetakchi va boshqariladigan gʻildiraklarda tezlik oshgani sayin shinalarning yemirilishi bir xilda bo‘lmaydi. Toʻgʻri chiziqli harakat bilan, haydash tezligi oshgani sayin, qoʻzgʻalgan gʻildiraklarining, shinalarining yemirilishi sezilarli darajada oshadi, bu esa gʻildiraklaridagi tortish kuchining oshishi natijasidir.
1.2.4. Shinalarning texnik holati va tamirlash usullari
Texnik holat koʻpincha shinalarning muddatidan oldin eskirishiga sabab boʻladi. Texnik holat boshqariladigan gʻildiraklarning notoʻgʻri oʻrnatish burchaklarida va oʻqlarning egilishida ifodalanadi.
Gʻildiraklarning notoʻgʻri joylashishi shinaning yoʻl bilan birikish joyida oldingi gʻildiraklarning protektor elementlarining qoʻshimcha siljishi tufayli yemirilishini kuchaytiradi. Ikkala oldingi shinalarda ortiqcha ijobiy yaqinlashish bilan protektorning tashqi yoʻllarida bir tomonlama arra tishli yemirilish paydo boʻladi. Gʻildiraklarning yaqinlashishi yoki ajralishi yetarli boʻlmaganda, ichki yoʻllarda bir tomonlama arra tishli yemirilish paydo boʻladi. Shu bilan birga, yoqilgʻi sarfi 0,5-1,5% ga oshadi.
Kamber meʼyordan sezilarli ogʻishlar bilan yemirilish tezligiga sezilarli taʼsir koʻrsatadi. Shinada silliq, bir tomonlama yemirilish mavjud boʻlib, unda arra tishining aniq belgilari yoʻq. Notoʻgʻri kamber butun aylana boʻylab shinaning yelka zonasining sezilarli yemirilishsiga olib keladi, ichki yelka zonasining yemirilishi salbiy kamberni koʻrsatadi.
Old gʻildiraklarning notoʻgʻri yaqinlashishi yon siljishning kuchayishiga olib keladi, bu esa tirgaklarning tez yemirilishga olib keladi.
Burilish burchaklarining nisbati, masalan, katta shahar sharoitida yoki tog‘ yo‘llarida avtomobil juda koʻp aylanayotgan hollarda oldingi shinalarning yemirilishiga taʼsir qiladi. Ushbu parametrdagi ogʻishlarning oʻziga xos belgisi-bu eng ekstremal yoʻlning yemirilishi, bu ayniqsa yoʻlning protektor naqshli shinalarida seziladi.
Diskning qiyshayishiga korpus va oʻqlarning deformatsiyasi, yemirilish, mahkamlashning zaiflashishi, osma yoʻnaltiruvchi apparatning deformatsiyasi va markaziy murvatlarning sinishi sabab boʻlishi mumkin. Oʻqlarning egilishi avtomobilning harakatlanish traektoriyasiga burchak ostida joylashishiga olib keladi. Orqa shinalarda bir tomonlama arra tishli yemirilish paydo boʻladi – avtomobilning bir tomonidagi shinalar protektorining ichki tomoni boʻylab, hamda tashqi tomondan. Shinalarning ishdan chiqishi va ish muddatining kamayishi texnik foydalanish qoidalarini buzish bilan bog‘liqdir. Shinalar moʻljaldagidan oldinroq ishdan chiqishining asosiy sabablari ichki bosimning ko‘tarilishi, bosimning pastligi, gʻildiraklar yaqinlashuvining notoʻgʻriligi, tormoz barabani ezilib tuxumsimon boʻlib qolishi, tormoz mexanizmlarining bir xil ishlamasligi, avtomobillarga ortiqcha yuk ortilishi, shinalarning oʻtkir qirrali predmetlarga urilishi, vaqtida oʻrin almashtirilmasligi, haydovchilar mahoratining pastligi, yoʻl va iqlim sharoitlarining oʻzgaruvchanligi. Bundan tashqari, avtomobillarni boshqarishdagi harakatlar ham alohida o‘rin tutadi.
Mahoratsiz haydovchi tezlikni aniq tanlay olmaydi, birdaniga tormoz beradi va tezlashadi. Bularning hammasi shinaning ishlash davrini kamaytiradi, hamda avtomobilning tortish kuchini 22 marta va avtomobilning tormozlash kuchini 26 martagacha oshishi hisobiga shinalarning yedirilishini tezlashtiradi. Avtomobillarning tezligini 50 dan 100 kmsoat gacha ko‘tarilishi shinaning ishlash davrini taxminan 40% ga kamaytiradi. Shinaning yuklanishi va uning ishlash muddati ham bir-biriga bog‘liqdir. Shinalarning yuklanishini 10% ga oshishi ishlash muddatini 20% ga kamaytiradi. Yuqori yuklanish natijasida karkas ishdan chiqadi, protektorning yon tomonlari koʻproq yediriladi. Shinaga berilgan texnik hujjatdagi yuklanish kattaligi me’yoridan 5-10% kamroq bo‘ladi. Bu iqtisodiy yuklanish deyiladi. Yuklanishning kamayishi ishlash davrini oshiradi. Texnik ekspluatatsiya nuqtai nazaridan ba’zi omillar alohida qiziqish uyg‘otadi, chunki avtotransport korxona sharoitida ularga ta’sir qilish mumkin. Har bir shina uchun uning tuzilishi va iqtisodiy yuklanishni hisobga olgan holda havo bosimi me’yori qabul qilinadi. Uning me’yorida bo‘lmasligi shinaning ishlash davrini kamaytiradi.
Asosan shinalardagi kam bosim maqsadga muvofiq emas. Chunki, protektor yon tomonlarining yedirilishi tezlashadi (radial juda past profilli shinalar kamroq darajada yediriladi).
Shina bosimini yeyilishga ta’siri. Shinadagi asosiy yuklanishni 60-70% ini havo qabul qiladi. Shinadagi havo bosimining pasayishi karkas yuklanishini ko‘paytiradi. Shinaning ezilishi ko‘payadi, karkasda charchash kuchlanishi ko‘payadi, iplar uziladi (asosan metal kordda), radial shinalarda bortlar uziladi va yonilg‘i sarfi ko‘payadi (15% gacha).
Avtomobil shinalariga TXK, shinadagi havo bosimini tekshirish, tashqi tomonini nazorat qilish va protektor yedirilishini aniqlash, undan uchlik narsalarni chiqarib tashlash, juftlab qo‘yilgan shinalar orasidan masofani (40-50 mm) tekshirish, ularning o‘rnini almashtirishdan iborat. Shinadagi havo bosimini aniqlash uchun porshenli yoki prujinali monometrlardan foydalaniladi. Siqilgan havo qo‘zg‘almas yoki qo‘zg‘aluvchan kompressorli moslamalardan olinadi. Ularning ishlab chiqarish qobiliyati 1 m3/min bo‘lib, hosil qiladigan bosimi 1,0-1,2 MPa ga teng bo‘ladi.
Shinalarga TXK jarayoni quyidagicha amalga oshiriladi:
-diagnostika (D-1) paytida ularning ichki bosimini nazoratdan o‘tkazish va 1-TXK paytida ichki bosimni normal holatga keltirish,
-shinalarni tekshiruvdan o‘tkazish, chegara yeyilishini aniqlash, qoplamaga va ular orasiga tiqilgan predmetlarni tozalash, chuqurligini tekshirish,
- ikkinichi texnik xizmat ko‘rsatish paytida shinalarni avtomobildan yechib olib yoki yechmasdan muvozanatlash. Shinalarni ko‘proq ishlashi uchun ularni ajratish va yig‘ish ishlariga alohida e’tibor berish kerak. Shinalarni yig‘ish ishlarini bajarishdan avval disklar va g‘ildirak detallari tekshiriladi (bort va qulf halqalari), hamda iflosliklardan va zangdan tozalanadi. Disklarni to‘g‘rilash va tozalash uchun maxsus stanoklardan foydalaniladi. Yengil avtomobillarni shinalarini ajratish va yig‘ish uchun maxsus kabi jihozlar ishlab chiqarilgan, ulardan tashqari juda ko‘p turdagi nostandart jihozlar ham mavjud bo‘lib, ular asosan elektrodvigatel, reduktor, siqgich, kranchalar va boshqa detallardan tuzilgan bo‘ladi. Yuk avtomobili va avtobuslarni g‘ildiraklarini ajratish va yig‘ishda ham maxsus jihozlardan foydalaniladi. Yengil avtomobil shinalarini ajratib va yig‘ilgandan so‘ng ularni muvozanatlash zarurdir.
1.7-rasm. G‘ildirak konstruksiyasi:
a)-kamerasiz shina uchun 1-protektor; 2-havo o‘tkazmaydigan rezina qatlami; 3-karkas; 4-g‘ildirak ventilii; 5-obod. b)- kamerali shina uchun; 1-obod; 2-kamera; 3-shina; 4-g‘ildirak ventili.
Havo bosimining me’yoridan oshiq bo‘lishi protektor o‘rta qismining yedirilishiga sabab bo‘ladi. Kord iplari yuqori kuchlanishda bo‘ladi.
Yomon yo‘l sharoitida shinani jarohatlanish ehtimoli oshadi. Avtomobil shinalarning statik va dinamik nomuvozanatliklari ham xarakatga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Statik nomuvozanatlik-bu g‘ildirak massasini aylanish o‘qiga nisbatan bir tekisda taqsimlanmaganligidir. Agar bunday g‘ildirak aylantirilsa, har doim og‘ir qismi past tomonga kelib to‘xtaydi. Harakatlanish davrida statik nomuvozanat g‘ildirakni vertikal tekislikda tebratadi, kuzovning tebranishi sodir bo‘ladi, payvand va qotirish birikmalari bo‘shashadi.
Dinamik nomuvozanat-bu shina massasining, markaziy bo‘ylama g‘ildirash tekisligiga nisbatan bir xilda taqsimlanmaganligidir. Harakatlanish vaqtida g‘ildirakning tebranishi gorizontal tekislik bo‘yicha sodir bo‘ladi. Bu vaqtda rul boshqarmasi va mexanizmiga, gupchak podshipniklariga o‘zgaruvchan yuqori tebranishli yuklanish ta’sir etadi, hamda ular tez yediriladi. Bunday nomuvozanatlilik alomati rul chambaragining tebranishiga olib keladi. Bu holatlarning 90% ga yaqin hollarda avtomobil g‘ildiragi ikki turdagi nomuvozanatlilikda bo‘ladi. Buning sababi, shina tayyorlashda uning tuzilish elementlarining sifatsiz yig‘ilishi, noto‘g‘ri yig‘ish hamda ekspluatatsiya davrida protektorning bir tekis yedirilmaslik bo‘lishi mumkin. Tahlil va natijalar. Har qanday nomuvozanat protektorni dog‘-dog‘ bo‘lib yedirilishiga olib keladi. Avtomobil g‘ildiragining diski yonlama qattiq turtki natijasida qiyshayadi. Bunda yuzaga nisbatan tebranish («vosmerka») paydo bo‘ladi. Ekspluatatsiya jarayonida 15% yengil avtomobillarning disklari 3-6 mm tebranishda bo‘ladi. Avtomobilning orqa ko‘prigidagi bir g‘ildirakning tebranishi ikkinchisiga o‘tadi va u ham ishlash davrini kamaytiradi. Ishlab chiqarilgan zavodning ko‘rsatmasiga binoan yangi diskning tebranishi 1,2 mm dan oshmasligi kerak. Disksiz g‘ildirakli yuk avtomobillari va avtobuslarda yuzaga nisbatan tebranish birikmalarni bir xilda qotirmaslik natijasida sodir bo‘ladi. Protektorning yedirilishga boshqariluvchi g‘ildiraklarning o‘rnatilish burchaklari katta ta’sir ko‘rsatadi. Eng asosiysi, yaqinlashuv burchagi hisoblanadi. Uning me’yoriy kattalikka to‘g‘ri kelmasligi shinani ishlash davrini kamaytiradi. Yaqinlashuv burchagining me’yoridan musbat og‘ishida protektorni tashqi tomonida changsimon yedirilish sodir bo‘ladi. Manfiy og‘ishda esa, protektorning ichki tomonida changsimon yedirilish sodir bo‘ladi. Buning natijasida yonilg‘i sarfi ham oshadi.
Oddiy profilli shinalarda uning balandligi N ning eni V ga nisbati 0,9 dan kattadir. Uning ko‘ndalang kesimi torpid shaklidadir va u kamerali yoki kamerasiz qilib ishlanishi mumkin. Bu turdagi shinalar yaxshi yo‘llarda yurishga mo‘ljallangan hamma avtomobillarga o‘rnatiladi. O‘z navbatida radial shinalar R va RS turlarga ajraladi. Diagonal shinalar (da kord iplari qatlami 2 ikkitadir va shina diagonali bo‘ylab joylashgan. Uning qolgan qismlarining tuzilishi radial (R) shinalar bilan bir xildir. Radial (R) shinalarda kord iplari 2 radius bo‘ylab joylashgan, diagonal shinadan ikki marta kam. Uning uchun N/V – 0,7-0,85 va kamerali yoki kamerasiz qilib tayyorlanadi. Radial shinalar diagonal turiga nisbatan kattaroq yuk ko‘tara olish qobiliyati, katta radial elastikligi, g‘ildirashga qarshiligining kamligi, nisbatan kamroq qizishi, chidamliligining 2 martagacha yuqoriligi bilan ajralib turadi. Lekin radial shina tannarxining yuqoriligi, yon tomonga elastikligining yuqoriligi, notekis yo‘ldan yurilganda shovqin chiqarishi kabi kamchiliklarga ega.
Radial (RS) turidagi shinaning tuzilishi xuddi R turidagiga o‘xshash bo‘lib, faqat protektorining yechilish usuli bilan ajralib turadi. RS turidagi radial shinalar protektor halqalarining almashishi hisobiga ko‘p vaqtga chidaydi (150000 km gacha), lekin massasi kattaligi va halqalarning chiqib ketish xavfi borligi kabi kamchiliklarga ega. Transport vositalarida sovuqqa chidamli shinalar ham ishlatilib, ular -45°C dan ham past haroratda ish qobiliyatini yo‘qotmaydi, yetarlicha mustahkam va elastik bo‘ladi. Shuning uchun g‘ildirakni kuzov bilan bog‘laydigan kuchlarni qabul etuvchi yo‘naltiruvchi richaglar zarur. Yo‘l notekisliklaridan, ta’sir etayotgan turtkilardan hosil bo‘layotgan tebranishlarni so‘ndirish ham kerak. Yengil avtomobilda yaqinlashuvning 1 dan ortiq yoki kam bo‘lishi yonilg‘i sarfini 1,5% ga oshiradi. Og‘ish burchagining me’yoridan juda katta farq qilishi protektorning yedirilishiga salmoqli ta’sir ko‘rsatadi. Shinaning protektorida bir tomonlamali silliq yedirilish yuzasi hosil bo‘ladi.
Avtomobil konstruksiyasiga ko‘ra og‘ish burchagi shkvorenning ko‘ndalang og‘ish qattiq burchagi bilan bog‘liq. Ularni sozlash yoki ekspluatatsiya qilish jarayonida birgalikda o‘zgaradi. Ko‘pgina hollarda bir tomondagi shinaning bir tomonlama keskin yedirilishi shkvorenlarning bo‘ylama og‘ish burchaklari bir xilda emasligi tufayli sodir bo‘ladi. Bu holatda avtomobil tekis yo‘lda harakatlanganda u bir tomonga tortib ketadi. Burilish burchaklarining bir biriga nisbatan farqi oldingi g‘ildiraklar shinasini yedirilishiga sabab bo‘ladi. Bu holat avtomobil ko‘proq burilishlar ko‘p bo‘lgan shahar va tog‘ sharoitilarida harakatlanganda sodir bo‘ladi.
Burilish burchaklarining noto‘g‘ri o‘rnatilganligining alomati ikki shinadan birining tashqi protektorini ko‘proq yedirilishidir. Shinalardagi betartib dog‘lar, pokrishkalarning tez va oqlanmagan eskirishi, prujinalar va yuqori tayanchlarning holati va shikastlanishi muammoga olib keladi. Osma elementlariga kelsak, ko‘z ziyrakligiga ishonish yaramaydi, tajribali mutaxassislarga murojaat qilgan ma’qul. Afsuski, eskirgan amortizatorlarning ham holati yaxshi ko‘rinishi mumkin. Mana shu holat amortizator ishchi holatda degan xayolga borib, adashishga sabab bo‘ladi. Aslida esa, ichki elementlarda muammolar bo‘lishi mumkin va bu holatda, ko‘zdan kechirishning o‘zi bilan kifoyalanib bo‘lmaydi. Ekspluatatsiya jarayonida ko‘priklarning bir-biriga nisbatan parallel joylashishi buziladi va biri ikkinchisiga nisbatan suriladi. Ko‘pgina hollarda surilish orqa ko‘prikda sodir bo‘ladi. Bunda avtomobil harakat yo‘nalishiga nisbatan burchak ostida joylashadi. Orqa ko‘prik shinalaridan birining protektorini tashqi, ikkinchisining ichki qismlarida changsimon yedirilish sodir bo‘ladi. Har qanday turdagi notekis yedirilishning o‘z vaqtida oldi olinmasa, bir qancha fursatdan so‘ng protektor to‘liq yuza bo‘yicha to‘lqinsimon yedirilib ketadi.
Shinaning yedirilishiga avtomobil texnik holatining boshqa omillari: yengil avtomobil mayatnigi richagining o‘q bo‘yicha lyufti (oldingi o‘ng tomondagi shinaning yedirilishi ko‘proq bo‘ladi), shkvorendagi (sharli tayanchlardagi), gupchak podshipniklardagi lyuftlar, tormoz barabanlari ishchi yuzasining tuxumsimon bo‘lib qolishi va boshqalar ta’sir ko‘rsatadi. Bunday nosozliklarni yuqorida ko‘rib chiqilganlarga nisbatan, juda kam ta’sir ko‘rsatadi va ularni oson aniqlab olish mumkin. Shinadagi bosimni tezda aniqlashning zamonaviy yo‘nalishlaridan biri, shinani yon qismini yoki protektorini ezish vaqtida qarshilik ko‘rsatish kuchi bo‘yicha hisoblashdir. Bu usulning kamchiligi, aniqlangan qiymatning shina qattiqligiga bog‘liqligidadir, bu usul yuqoridagisiga qaraganda, ATK sharoitida shinadagi havo bosimining me’yoriy qiymatdan farqini kamayishini ta’minlaydi, ya’ni farq 0,05, shu jumladan, yengil avtomobil uchun 0,025, yuk avtomobili uchun 0,050–0,075 MPa bo‘lib, bunda shinalarning o‘rtacha ishlash muddatini 1,5% kamayishi mumkin. Osmada elastik qismning mavjudligi, kuzovni tik yo‘nalishda tebratadi. Tebranishning me’yoriy chegarasidan katta chastota va amplitudasi yuk va yo‘lovchiga salbiy ta’sir etadi. Demak, kuzov tebranishini me’yorlash muammosi paydo bo‘ladi. Osmaning uchinchi asosiy qismi, kuzov tebranishini so‘ndirgich amortizatordir.
Avtomobillarning modeli va turini hisobga olgan holdagi shinadagi me’yoriy havo bosimining qiymati asosiy hujjat hisoblangan “Avtomobil shinalarini ekspluatatsiya qilish qoidalari”da aks ettirilgan. Ishlab chiqaruvchi zavodlarining shinalarni ekspluatatsiya qilish qo‘llanmalari tavsiya harakteriga ega. Havo bosimini nazorat qilish har bir TXK da bajariladi. Undan tashqari, haydovchi har kuni shinani ko‘zdan kechirishi va zarurat bo‘lsa bosimini aniqlashi zarur. Har qanday turdagi notekis shinalarning yedirilishini o‘z vaqtida oldi olinmasa, bir qancha fursatdan so‘ng protektor to‘liq yuza bo‘yicha to‘lqinsimon yedirilib ketadi. Avtomobilning orqa ko‘prigidagi bir g‘ildirakning tebranishi ikkinchisiga o‘tadi va u ham ishlash davrini kamaytiradi. Bu nosozliklar yuqorida ko‘rib chiqilganlarga nisbatan juda kam ta’sir ko‘rsatadi, hamda ularni oson aniqlab olish imkonini beradi.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
In this graduation work, the failure of tires and wheels, which are one of the main parts in the movement mechanism of cars, and the reduction in service time are associated with violations of the rules of technical use
|
