|
Gʻildiraklarning turli xilligi va nomutanosibligi
|
| bet | 9/29 | | Sana | 18.07.2024 | | Hajmi | 3,88 Mb. | | #267908 |
Bog'liq rezerf1.2.5. Gʻildiraklarning turli xilligi va nomutanosibligi.
Shina profilining ko‘rinishi bo‘yicha ular oddiy profilli, keng profilli, past profilli, o‘ta past profilli, arkasimon, pnevmokatoklarga bo‘linadi.
1.9-rasm. Shina profillarining ko‘rinishi
Rasmda shina pratektorlaining ko‘rinishi keltirib o‘tilgan. Texnik holatga qarab eskirishning koʻpayishining boshqa sabablari massa taqsimotining kuch turli xilligi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Xilma-xillikning sabablari assimetrik tarkibiy elementlar, texnologik tolerantliklar, qismlarni ishlab chiqarish va oʻrnatishda noaniqliklar. Xilma-xillik geometrik, qattiqlik xususiyatlarining turli xilligi va massa taqsimotining turliligiga boʻlinadi.
Geometrik turli xillik gʻildirakning aylanishi uchun aylanish oʻqiga nisbatan sodir boʻlgan nuqta va gʻildirakning chetiga (shinaga) tegishli sirt orasidagi masofaning urishi yoki oʻzgarishi bilan tavsiflanadi.
Gʻildirakning aylanish oʻqiga perpendikulyar va parallel ravishda yoʻnalishlarda paydo boʻladigan radial va lateral urishlar mavjud.
Shinaning mahalliy yemirilishi uning turli xilligi, shuningdek tormoz barabanining urishi tufayli yuzaga kelishi mumkin.
Quvvat xilma-xilligi shinalarning chidamliligini pasaytiradi. Masalan, yugurish yoʻlakchasining mahalliy yemirilishiga shinaning turli xilligi, shuningdek tormoz barabanining urishi sabab boʻlishi mumkin
Gʻildirak massalarining taqsimlanishining turli xilligi uning nomutanosibligi bilan baholanadi, uning miqdoriy xarakteristikasi muvozanatsizlikdir-muvozanatsiz massaning ekssentrikligiga teng boʻlgan vektor miqdori.
Statik nomutanosiblik-bu gʻildirak oʻqiga perpendikulyar tekisliklarda joylashgan gʻildirak nomutanosibligining barcha vektorlarining yigʻindisi. Statik muvozanatning fizik maʼnosi shundan iboratki, paydo boʻladigan radial markazdan qochma kuchlardan biri gʻildirakning aylanishi paytida u boshqa markazdan qochma kuchlarning umumiy kuchi bilan muvozanatlanmaydi. Avtomobil harakatlana-yotganda markazdan qochma kuch hajmi va yoʻnalishi boʻyicha oʻzgaradi. Yuqoriga qarab harakat qilib, bu kuch gʻildirakni yoʻldan olib tashlashga intiladi. U pastga qarab harakat qilib, uni yoʻlga bosadi. Uning harakati natijasida shinalar va gʻildirak podshipniklarining yemirilishi oshdi.
Markazdan qochma kuch avtomobilning tezligi oshishi bilan ortadi. Balanssiz massalar shinalar ishlab chiqarishda, agar u notoʻgʻri yigʻilgan boʻlsa, shuningdek shinalarni mahalliy taʼmirlash natijasida paydo boʻlishi mumkin.
Dinamik nomutanosiblik-bu gʻildirakning massa markaziga nisbatan barcha nomutanosiblik momentlarining geometrik yigʻindisiga teng moment. Oddiy qilib aytganda, umumiy holatda gʻildirak profilining oʻqiga nisbatan assimetrik ravishda joylashgan markazdan qochma kuchlarning farqlari ostida yoʻnalishda qarama-qarshi moment paydo boʻladi. Ushbu moment gʻildiraklarni aylanishning dastlabki tekisligidan uzoqlashtirishga intiladi.
Dinamik nomutanosiblik gʻildirak podshipniklari, shinalar rulining boʻgʻinlarining yemirilishiga olib keladi. Dinamik muvozanat bilan gʻildirakning moment va statik nomutanosibligi bir vaqtning oʻzida kamayadi. Balansli gʻildirakda muvozanat taxminan 10 ming km masofani bosib oʻtgandan keyin jadal rivojlana boshlaydi va keyin salbiy teskari aloqa mavjudligi sababli barqarorlashadi.
Shinalarga texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash xuddi avtomobillarniki kabi, rejaviy ogohlantirish tizimiga asosan bajariladi, ammo u o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Zamonaviy avtomobil shinalarining protektori chuqurligi 1,6 mm dan kamayganda, yoyilish indikatori ko‘rinadi. Bu holatda shinani almashtirish tavsiya etiladi.
1.10-rasm. Shinaning yoyilish indikatori
Shinalardan uzoq muddat foydalanish natijasida ular bir tekis yeyilmaydi. Ularning bir tekis yeyilishi va uzoq muddat ishlashini ta’minlash uchun g’ildiraklarning o‘rinlari davriy ravshda almashtirib turiladi.
Shinalarga xizmat ko‘rsatish texnik xizmat ko‘rsatishning turlari bo‘yicha, joriy ta’mirlash - shinomantaj ustaxonasida, kapital ta’mirlash (qayta tiklash) maxsus korxonalarda bajariladi. Qayta tiklangan shinalar to‘g‘risida to‘liq ma’lumotlar bo‘lmaganligi tufayli, ulardan foydalanish davri ehtimoliy hol hisoblanadi. Tamirlash sharoitida shinalar bo‘yicha ajratish-yig‘ish, havo bosimini nazorat qilish, muvozanatlash, kamerani va kichik shikastlangan shinalarni ta’mirlash hamda tashqi nazorat qilish va ulardan foydalanish davrini hisobga olish ishlari bajariladi. Yuqoridagi ish turlari bilan g‘ildirakni o‘rnatish burchaklarini sozlash ishlari chambarchas bog‘langandir.
Shinalarni ajratish yig‘ish ishlari. Disk bilan shinani ajratish va yig‘ish ishlari shina o‘z muddatini o‘tab bo‘lgandan so‘ng yoki kamera teshilganda bajariladi. Ajratishdagi eng qiyin masala shina bortini diskning chetidan siqib chiqarish hisoblanadi. Shu maqsadlar uchun tamirlash sharoitida yoki zavodlar tomonidan har xil jihozlar ishlab chiqariladi. Yengil avtomobillar shinalarini ajratish va yig’ish uchun Sh-501M, hamda Sh-514 modeldagi jihozlar ishlab chiqariladi. Ular shina bortlarini bir tekisda bosish uchun 2000-3000 N kuchni hosil qiluvchi havo yuritmali bosish moslamalariga egadirlar. Yuk avtomobillari shinalari uchun Sh-509 va Sh-513 jihozlari ishlab chiqariladi. Ular birdaniga aylana bo‘yicha shina bortlarini bosish uchun 250 kN kuchni hosil qiluvchi suyuqlik yuritmali bosish moslamalariga egadirlar.
1.11-rasm. Shina bortlarini bir tekisda bosish moslamasi
Oddiy yengil avtomashina shinalarining o‘rtacha tarkibi 86% kauchuk, 10% po‘lat sim va 4% to‘qimachilik tolalaridan iborat. Shunday qilib, 1 tonna shinalar deyarli 600-650 kg kauchuk, 130-150 kg to‘qimachilik iplari, 130-200 kg metalldan tarkib topgan. Shuni ta’kidlash kerakki, yostiqli shinalar 65-70% rezina (kauchuk), 15-25% texnik uglerod, 10- 15% yuqori sifatli metallni o‘z ichiga olgan qimmatbaho ikkilamchi xom ashyo hisoblanadi.
Yuqoridagi jihozlar yo‘q bo‘lgan taqdirda ajratish ishlari qo‘l kuchi yordamida bajariladi. Buning natijasida shinaning yon tomoni jarohatlanadi va muddatidan oldin ishdan chiqadi. Kamerasiz shinalarda esa, bortlardagi rezina qatlami jarohatlanadi va zichlik buziladi.
Shinalarni damlash. Yig‘ilgan shina me’yoriy havo bosimigacha damlanadi. Yuk avtomobillari va avtobuslar shinalarining damlash paytida, zanjir halqasi chiqib ketib ishlovchini jarohatlashi mumkin. Buning oldini olish maqsadida, ular maxsus metall qafaslarda damlanadi. Agar damlash yo‘l sharoitida bajarilsa, g‘ildirakning zanjir halqasi yerga qaratib qo‘yiladi. Tamirlash sharoitida shinalarni damlash har xil usullar bilan bajariladi. Eng ko‘p tarqalgan usul havo kolonkalari yordamida damlash. Bunda nazoratchi doimiy qatnashib turishi shart bo‘lmay, shinadagi bosim me’yoriy holga kelgach, uskuna avtomatik ravishda o‘chadi. Buning kamchiligi, me’yoriy bosimni (yuk avtomobillari uchun -0,02MPa, yengil avtomobillari uchun -0,1MPa farqi bilan) ta’minlashning qiyinligidan iborat. Avtomatik damlashlarda olib borilgan nazorat ishlari shuni ko‘rsatadiki, 40-60% shinalardagi bosim me’yoridan farq qiladi. Ekspluatatsiya qilinayotgan shinalardagi bosimning ehtimoliy zichligi shunday tavsiflanadi: matematik kutish me’yoridan 5-10% kam, variatsiya koeffitsienti 0,06-0,15, shinalar ishlash davrining kamayishi 4-10% ni tashkil qiladi. Buning sababi qo‘shaloq shinalardagi ichki shinaning bosimini aniqlashning qiyinligidir.
Shinadagi bosimni tez aniqlashning zamonaviy yo‘nalishlaridan biri, masalan, shinani yon qismini yoki protektorini ezish vaqtida qarshilik ko‘rsatish kuchi bo‘yicha hisoblashdir. Bu usulning kamchiligi, aniqlangan qiymatning shina qattiqligiga bog‘liqligidadir. Shuning uchun xam ko‘pincha oddiy bosim o‘lchash manometrlaridan foydalaniladi. Avtomobillarning modeli va turini hisobga olgan holdagi shinadagi me’yoriy havo bosimining qiymati asosiy hujjat hisoblangan «Avtomobil shinalarini ekspluatatsiya qilish qoidalari» da aks ettirilgan.
Ishlab chiqaruvchi zavodlarining shinalarni ekspluatatsiya qilish qo‘llanmalari tavsiya xarakteriga ega. Havo bosimini nazorat qilish har bir texnik xizmat ko‘rsatishda bajariladi. Undan tashqari haydovchi har kuni shinani ko‘zdan kechirishi va zarurat bo‘lsa bosimini aniqlashi zarur.
G‘ildiraklarni muvozanatlash. Shina ishlab chiqarish zavodlarining texnik shartiga ko‘ra yuk avtomobili shinasining muvozanatsizligi shina massasining 0,5-0,7% ini uning radiusiga ko‘paytmasi miqdorida, yengil avtomobilniki esa 1000-2000g/sm bo‘lishi mumkin. Shuning uchun o‘rnatilgan va damlangan g‘ildiraklarni muvozanatlash zarur. Muvozanatlash uchun qo‘zg‘almas K-121 va AMR-5 (Germaniya) turidagi hamda avtomobildan g‘ildiraklarni yechishni talab qilmaydigan harakatlanuvchan K-125, YeWK15V (Polsha) va SWB-1762 (SAN firmasi) turidagi jihozlardan foydalaniladi. U o‘z navbatida tebranishlarni elektr impulsiga aylantiradi va elektron hisoblash blokidagi o‘lchash asbobiga uzatadi. Bu asbob impuls uzunligiga qarab, muvozanatsizlik og‘irligini grammda ko‘rsatadi. G‘ildirak muvozanatsizlik massasining holati stroboskopik lampa va graduslarga bo‘lingan gardish yordamida aniqlanadi. Qo‘zg‘almas jihozlarning ishlash tartibi quyidagicha: g‘ildirak jihoz valiga qotiriladi va 650-800 aylmin tezlikda aylantiriladi. Muvozanatlashmagan g‘ildirak massasining aylanishi hisobiga buruvchi moment paydo bo‘ladi, natijada jihoz vali (jihoz tuzilishiga qarab) gorizontal, vertikal yoki konussimon tebranadi. Tebranishlar amplitudasi nomuvozanatlik qiymatiga bog’liqdir. Bu qiymatni maxsus datchiklar aniqlab o‘lchash asbobiga uzatadi. Zamonaviy qo‘zg‘almas jihozlar, g‘ildiraklarni muvozanatlash ishini statik va dinamik turlarga bo‘lmasdan turib, bajaradilar. Birinchi navbatda, g‘ildirakning tashqi bir tomondagi eng yengil joyi, keyin esa ikkinchi tomondagisi aniqlanadi. Ba’zi bir jihoz modellarida ikkala tomondagi muvozanatsizli bir vaqtning o‘zida aniqlanishi mumkin. Harakatlanuvchi jihozlar, muvozanatlashni birin-ketin, avval statik, keyin dinamik tarzda bajaradilar.
1.12-rasm. Shinalarni muvozanatlash(балансировка)moslamasi.
Harakatlanuvchi jihozlarning ishlash yo‘riqnomasi quyidagicha: osilgan avtomobil g‘ildiragini, jihoz elektrodvigatel yordamida 120-170 km/soat tezlikka to‘g‘ri keluvchi chastota bilan aylantiriladi. Avtomobilning pastki osmasi richagiga yoki tayanch tormoz shitiga mahkamlangan datchik g‘ildirak tebranishini elektr signaliga aylantirib beradi. Datchikning o‘rnatish yuzasiga ta’sir etuvchi impulslar jihozning o‘lchash moslamasiga yuboriladi. Impuls amplitudalari bo‘yicha ko‘rsatuvchi indikator yordamida kerakli miqdordagi muvozanatlash yukining qiymati aniqlanadi. Shu jumladan impulslar stroboskop lampani ishga tushishiga majbur etadi. Uning yonishida g‘ildirak aylanmasdan turganday ko‘rinadi. Yoritilayotgan nuqta eslab qolinadi va g‘ildirak aylanishdan to‘xtagach, uning eng og‘ir yeri aniqlanadi. Statik muvozanatsizlikni bartaraf etish uchun yukchalar diskning ikki tomoniga o‘rnatiladi. Dinamik nomuvozanatlikni bartaraf qilish uchun yukchalar diagonal bo‘yicha ikki tomonga o‘rnatiladi. Muvozanatlashni aniq bajarish maqsadida yuqoridagi jarayon 1-2 marta bajariladi. Dinamik muvozanatlash ishlarini bajarish juda qiyin, chunki datchikni tayanch tormoz shiti bilan doimiy kontaktda ushlab turish mumkin emas. Oxirgi vaqtlarda xorijiy firmalar, faqat statik muvozanatlovchi jihozlar ishlab chiqarmoqda. Harakatlanuvchi jihozlarda ishlash uchun yuqori saviyali ishchilar talab qilinadi. Statik muvozanatlash jihozsiz ham bajarilishi mumkin, buning uchun yengil aylanuvchi stupitsaga g‘ildirak o‘rnatiladi.
G‘ildirakning eng og‘ir qismi doimo pastki holatda bo‘ladi. qarama-qarshi tomonga o‘rnatiladigan yukchalar bu holat tugaguncha almashtirib turiladi. Bu usul yuk avtomobillari va avtobuslarning g‘ildiraklarini muvozanatlash uchun tavsiya qilinadi. G‘ildiraklarni muvozanatlash yangi shina o‘rnatilganda va davriy texnik xizmat ko‘rsatishda bajarilishi zarur.
Shinalarni tamg‘alash. Har bir shinaning farqlanuvchi belgisi zavod raqami hisoblanadi. Shuning asosida korxonalarda hisob olib boriladi, lekin ishlash jarayonida raqam anglab bo‘lmas darajaga kelib qolishi mumkin. Qayta tiklangan shinalarda esa raqam umuman bo‘lmasligi mumkin. Shuning uchun korxonalarda shinalar tamg‘alanadi, ya’ni ularga garaj raqamlari kuydirib bosiladi. Buning uchun maxsus asboblardan foydalaniladi: Kuchlanishni 6V gacha pasaytiruvchi transformator, 34-20 kattalikdagi nixrom simdan tayyorlangan raqamlar uchun kolodka va ushlagich. Kuchlanishni ulash natijasida raqam qiziydi va uni g‘ildirakning yon tomoniga bosiladi. Kuydirish chuqurligi 1 mm dan oshmasligi zarur. Buning uchun 6224 va SH-309 modellardagi tamg’alash asboblar ishlab chiqariladi. Kamera va shinalarni ta’mirlash. Agar kameralar neft mahsulotlari bilan shikastlanmagan, devorlari qotib qolmagan, shikastlangan yerlarining o‘lchamlari yamash jihozlarining imkoniyatini qondirsa, ya’ni shikastlanish uzunligi 150mm gacha bo‘lsa, ular ta’mirlanadi. Ta’mirlash joyi charxlar yordamida dag‘allashtiriladi va changdan tozalanadi.
Kichik shikastlangan (30mm gacha) joylar xom rezina yordamida yamaladi. Yamash vaqtida xom rezina va shikastlangan joyga 1:8 tarkibdagi yelim (bir qism xom rezina va sakkiz qism toza benzin) bilan ishlov beriladi. Bu shart butilkauchukdan tayyorlangan kameralarga tegishli, chunki havoda kam diffuziyalanib singish xususiyatiga ega. Ular oddiy yamash materiallariga ishlatilganda yamash qiyinlashadi. Yelim to‘liq qurigandan so‘ng (bug‘simon qatlam hosil bo‘lmasligi uchun) shikastlangan joyga, xom rezinadan tayyorlangan yamoq qo‘yiladi va yamash apparatiga 15-20 min o‘rnatib qo‘yiladi. Yamash harorati 1430°C. Xuddi shu usul bilan shinalarning yon yuzasidagi to‘liq teshilmagan joylar ta’mirlanadi. Yo‘l sharoitida kameralarni ta’mirlashda akkumulyator batareyasida ishlovchi elektr yamagichlardan foydalaniladi. Oxirgi vaqtlarda isitish talab qilinmaydigan o‘zi yamash materiallaridan foydalanilmoqda. Ta’mirlangan kameralarning zichligi suvli idishda tekshiriladi. Kameralarni yamash uchun hozirda Sh-109, Sh-112, Sh-113 modeldagi elektr yamagichlar ishlab chiqariladi. Kamerasiz shinalarni diskdan yechmasdan (bortlardagi jipslashtiruvchi qatlamga shikast yetkazmaslik maqsadida) turib ta’mirlanadi. Agar teshik 3 mm dan kichik bo‘lsa, uni maxsus yelim pasta bilan shprits yordamida to‘ldiriladi. 3 dan 10 mm gacha bo‘lgan teshiklar tiqinlar yordamida ta’mirlanadi. Ularga yelim surtiladi va axsus sterjenlar yordamida teshikka kiritiladi. Teshikdan chiqib qolgan qism protektor yuzasidan 2-3 mm balandlikda kesib tashlanadi. 10-15 minutdan so‘ng shinani damlash mumkin. Kamerasiz shinalarning sifatsiz yamalishiga sabab, ularni ishlab chiqaradigan zavod tomonidan ichki qatlamiga maxsus upa sepilganligidadir. Diametri 10 mm dan ortiq teshik va yoriqlari bo‘lgan shinalar diskdan yechib olib ta’mirlanadi. Buning uchun teshik dumaloq egov bilan tozalanadi yoki bir necha tomchi benzin bilan ho‘llanadi. Maxsus moslama yordamida shinaning ichki qismidan teshikka xom rezinadan tayyorlangan qo‘ziqorincha kiritiladi, keyin esa yamaladi. Xuddi shu usul bilan kamerali shinalar ham ta’mirlanadi. Yuk avtomobillari shinalarining 20-25%i yengil mahalliy shikastlanadi (teshiklar, qirqilishlar, yoriqlar va boshqalar.). Ular o‘z vaqtida ta’mirlanmasa, 5-6 ming km dan so‘ng kattalashib ketadi, natijada shinani hisobdan chiqarishga to‘g‘ri keladi. Korxona sharoitida mahalliy shikastlangan joylarni o‘z vaqtida ta’mirlash shinalarning ekspluatatsiya davrini uzaytiradi.
|
| |
