lar, rasmlar), E H M yordam ida
ro 'y o b g a chiqarilgan model
mashina (elektron) modeli
deyiladi.
M atem atik
m odel
olam ni
bilish,
boshqarish
va
oldindan aytib berishning kuchli usulidir.
H ar
qanday
m atem atik m odel uch yul bilan p a y d o b o ‘lishi m um kin:
1) hodisani t o ‘gridan to ‘gri kuzatish, uni t o ‘gridan
to^gri o ‘rganish va tushunish natijasida olingan m odel.
B unday usul bilan olingan m odellar
fenomenologik modellar
deyiladi;
2) biror d e d u k s iy a jara yoni natijasida olingan model.
B unda yangi m odel biror u m u m iy ro q m odelda n xusu siy hoi
sifatida olinadi. B unda y m odellarga
asimptotik modellar
deyiladi;
3) biror induksiya jara yoni natijasida olingan model.
Bunda
yangi
m odel
“ e le m en ta l”
m odellarning
tabiiy
um um lash m a sid a n iborat boMadi. B unday m odellar
ansambl
modeliari
deb yuritiladi.
N y u to n m ex a n ik asin in g h a m m a m odellari fenam eno-
logik m odellardir. Ilm iy va am aliy
tadqiqotlarda real m avjud
tiz im lam i (sistem alarni) m odellashtirish katta aham iyatga ega.
M odellash-tirishning m ohiyati s hundan iboratki, har biri real
m avjud yoki abstrakt b o ‘lgan ikki tizim orasida o ‘xshashlik
m unosabati o ‘rnatiladi. A gar bu tizim lardan birinchisi tadqiq
qilish uchun ikkinchisiga nisbatan soddaroq boNsa, ikkinchi
tiz im ning xossalari haqida birinchi tizim xususiyatini kuzatib,
biror h u k m chiqarish m um kin. Bu holda tadqiqot uchun
foydalanilgan tizim ni
model
deyish m um kin.
M atem atiklar va fiziklam ing
birgalikdagi harakatlari
tufayli fizika m odellarining hozirgi z am on tizimi (sistem asi)
barpo etildi. Bu yerda q iz ig ‘i va m u h im i shuki, m odellarining
t o ‘p lam igina emas, balki sistemasi yaratildi. Hozirgi z am on
fizikasi
m atem atik
m odellarning
m antiqan
b o g ‘langan
tizimidir.
70
Biror tabiat hodisasi yoki jarayonini m atem atik
o ‘rganish uchun, uni avvalo soddalashtiradilar, y a 'n i hodisani
ifodalovchi x o ssala m in g xilm a-xilligidan bir qism ini tekshi-
rish
uchun kiritadi lar, h a m da hodisa xarakteristikalari va tash
qi muhit orasidagi bogNanishlar haqida b a ’zi m ulohazalar
qilinadi. Bir qancha h o d isa la m in g modellari bir xil b o ‘lishi
m um kin va aksincha, bir hodisa uchun bir necha turli m odellar
qurish m um kin. M odel hodisa bilan aynan bir em is, balki u
hodisa tuzilishi haqida biroz taqribiy tasavvur beradi, xolos.
M odel b a ’zan birinchi qaraganda j u d a q o ‘pol boMishi
m um kin, lekin u qoniqarli natijalar ham berishi m um kin.
M atem atik m odellashtirish masalalari b o 'y ic h a olib
borilgan tadqiqotlarining rivojida o ‘zbek
olim larining ham
katta xizmati yotadi. Ehtim oliy, o ‘yinli m odellarning taraqqi-
yotiga S. Sirojiddinov, T. Azlarov, Sh. Farm onov, N. Satim ov
o ‘z shogirdlari bilan katta hissa q o ‘shdilar. V. Q obulov,
F. Abutaliev,
T. B o ‘riev,
N. M uhitdinov,
M. A dxam ov,
M. Irm atov va boshqalar o ‘z faoliyatlarini
m atem atik dastur-
lashtirish va m atem atik m odellashtirishning boshqa sohalariga
bagNshladilar.
Endi misol tariqasida m exanikaga doir ushbu masalani
qaraylik.
