12
ahamiyatga ega. Masalan, ekologik normativlardan ruxsat etilgan
konsentratsiya (REK), ruxsat etilgan chiqarmalar (RECH), ruxsat etilgan
meʼyor (REM). Ularning asosiy vazifasi - tabiatga antropogen taʼsirning
ruxsat beriladigan obyektiv chegaralarini belgilashdan iborat. Shuningdek,
tabiiy resurslarni, chiqindilarni ekspluatatsiya qilish meʼyorlari, tabiat
muhofazasida kapital qoʻyilmalarining iqtisodiy samaradorligi meʼyorlari,
sanitariya-gigiyena meʼyorlari va boshqalar. Zarur meʼyoriy bazalarsiz
tabiatdan foydalanishning xoʻjalik
mexanizmini, uni rejalashtirish,
boshqarish, nazorat qilish, ragʻbatlantirish yoʻllarini takomillashtirib
boʻlmaydi. Meʼyorlar atrof-muhitga, inson salomatligiga salbiy taʼsirni
oldini olishga yoʻnaltirilgan.
Ilm-fan va amaliyotni hozirgi yoki kelajakdagi ijtimoiy-iqtisodiy
vaziyatni tizimli tahlil qilish natijalarini aks ettiruvchi statistik maʼlumotlar,
kartografik materiallar, shu jumladan, prognoz
va tavsiyaviy kartografik
hujjatlar bilan tezkor ravishda taʼminlash yanada murakkab vazifa
hisoblanadi. Ayniqsa ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik maʼlumotlarni sifatli
tahlil qilishda tezkor va interaktiv texnologiyalar zarurdir. Bu kabi
muammolarni yechishda albatta raqamli texnologiyalardan foydalanish
samaralidir. Shuningdek, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish va ekologik vaziyat
indikatorlarini tahlil qilishda va boshqaruv qarorlarini qabul qilishda GAT
texnologiyalaridan foydalanish ancha imkoniyatlar yaratadi. GATning
geodeziya va ayniqsa, kartografiya sohalarida qoʻllanilishidan bir qancha
yengilliklar kelib chiqadi. Bunda maʼlumotlarni qayta ishlash va bosmaga
chiqarish kabi ishlarga sarflanadigan vaqt va xarajatlar keskin kamayadi.
Bundan tashqari maʼlumot olish bilan bogʻliq boʻlgan ishlar vaqti qisqaradi
hamda olinayotgan maʼlumotlar xajmi va sifati ortadi. Shu bilan birga
ekologik kartalarga soddalashtirish kiritilishi xam yaxshi emas,
bunda
boshqaruv qarorlarini qabul qilishda foydalaniladigan zaruriy maʼlumotlari
yoʻqotilishi mumkin.
GAT bu geografik maʼlumotlarni (nima, qayerda joylashgan) yozma
maʼlumotlar bilan bogʻlovchi (u oʻzida nimani tasvirlamoqda) muhitdir.
Qogʻoz xaritalardan (hatto skaner qilingan boʻlsada) farqli oʻlaroq GAT
sizning ixtiyoringizga turli geografik va tematik maʼlumotlar qatlamini
havola etadi. GAT real olam haqidagi maʼlumotlarni xaritaga bogʻlagan
xolda tematik xarita-qatlam va maʼlumotlar bazasi toʻplamlari koʻrinishida
saqlaydi. GATning vazifalariga: maʼlumotlarni kiritish (skaner qilish
jarayoni,raqamlash va vektorlash), ishlov berish (maʼlumotlarni ajratish,
mashtablash va video oʻzgartirish), soʻrov va tahlil (maʼlumotlarni saralash,
filtrlash, izlash, tanlash,joylash va integrallash), boshqaruv (maʼlumotlar
13
bazasi boshqaruv tizimida ularni shakllantirish, saqlash va qayta ishlash),
vizualizatsiya (maʼlumotlarni xarita, grafik, 3D tasvir, diagramma, foto,
video koʻrinishida namoyish etish).
GAT texnologiyalari asosida yaratiladigan interaktiv kartalar: hududiy
taraqqiyotning umumiy darajasi, hudud iqtisodiyoti asosiy tarmoqlarining
holati, hududning iqtisodiy holati, investitsion faollik, aholi daromadlari
darajasi, bandlik va mehnat bozori, ijtimoiy soha holati, ekologik vaziyat,
xalqaro iqtisodiy faoliyat singari hududiy diagnostika koʻrsatkichlari va shu
asosida hududlar reytingini hamda rivojlanish indeksini aniqlash
metodologiyasini takomillashtirish imkonini beradi.
Har bir mamlakatda boʻlgani kabi atrof-muhitni muhofaza qilishning
va tabiiy resurslardan foydalanishning standartlari va
normativ huquqiy
tizimi Oʻzbekistonda ham yaratilgandir. Mazkur standart va normativlar
atrof muhit sifatiga qoʻyilgan cheklashlar va talablarning oʻzaro bogʻliq
kompleksi, shuningdek ishlab chiqariladigan mahsulot va xizmatlarning
ishlab chiqarish texnologik va tashkiliy boshqaruv jarayonlariga talablar
boʻlib, ular vositasida aholi va ishlab chiqarishning ekologik xavfsizligi
kafolatlanadi. Oʻzbekistonda qabul qilingan standart va normativlarga
quyidagilar kiradi:
ifloslantirishning turgʻun va harakatdagi manbalari chiqaradigan
ifloslantiruvchi moddalariga normativ va limitlar;
zaharli chiqindilarning shakllanishi va joylashish normativi;
suv olish va oʻrmondan foydalanish limitlari;
bioresurslardan foydalanishga kvotalar;
muhofaza etiladigan hududlardan foydalanish va borib koʻrish
normativlari;
yovvoyi oʻsimliklarni yigʻish va hayvonlarni ovlash normativlari;
alohida hududlarni ifloslantiruvchi hamda zaharli moddalardan
foydalanishni taqiqlash normativlari “Tabiatni muhofaza qilish toʻgʻrisida”
gi qonunning oltinchi boʻlimi atrof-muhit sifatini normativlar va standartlar
bilan tartibga solishga bagʻishlangandir.
Shuningdek, Oʻzbekiston Respublikasi “Davlat
sanitariya nazorati
toʻgʻrisida” gi qonunning qator moddalarida sanitariya normalari, qoidalari
va gigiyena normativlariga qoʻyiladigan talablar berilgan. Atrof-muhitga
sifatiga taʼsirning yoʻl qoʻyish mumkin boʻlgan eng yuqori darajasi
normativlarning iqtisodiy, ijtimoiy, rekreatsiya, tabiiy muhitga fizik,
kimyoviy, biologik oʻzgarishlari koʻrsatkichlarini belgilashga asos boʻladi.
Atrof-muhit sifatiga taʼsirning yoʻl qoʻyish mumkin boʻlgan normativlari
14
vakolatli davlat organlari tasdiqlagan texnik normalardir. Ekologik
normativlar ikki guruhga boʻlinadi:
1. Sanitariya-gigiyena;
2. Ishlab chiqarish-xoʻjalik;
1. Sanitariya-gigiyena normativlari –
inson salomatligiga muvofiq
keluvchi atrof-muhit koʻrsatkichlarini belgilaydi. U aholini sanitariya-
epidemiologik masalalarida xotirjamligini taʼminlashning asosiy tarkibiy
qismi hisoblanadi. Bunda zaharli moddalar, radioaktiv moddalar hamda
shovqinning yoʻl qoʻyish mumkin boʻlgan normalarini belgilaydi.
Ishlab chiqarish-xoʻjalik normativlari zararli taʼsir manbalarining
zararli moddalarni chiqarib yuborish va tashlash normativlari boʻlib, uvlar
faoliyatining maʼlum boshlangʻich holatini cheklaydi. Bu kategoriyaga atrof
tabiiy muhitni muhofaza qilishning ekologik talablarini oʻz ichiga olgan
texnologik, qurilish, shaharsozlik qoidalari kiradi.
