15
Ekologiya hamda Ekologiya iqtisodiyotining qonuniyatlari oʻrtasida
quyidagi muhim prinsipial farqlar mavjud:
1) Tabiat qonuniyatlari - bu tabiatga xos qonuniyatlar,
ekologiya
iqtisodiyoti qonuniyatlari - ekologik-iqtisodiy rivojlanish va insonlarning
ekologik-iqtisodiy rivojlanish faoliyatining qonuniyatlaridir. Ekologiya
qonuniyatlari jonli tabiat tizimlarining ularning yashashi va rivojlanishini
cheklaydigan omillarni, jarayonlarni ifodalaydi (masalan, minimumlik
qonuniyati,
tolerantlik qonuniyati, ekologiyaning asosiy qonuni va
boshqalar);
2) Tabiat qonuniyatlari abadiy, ekologiya iqtisodiyoti qonuniyatlari
tarixiy xarakterga ega;
3) Tabiat qonuniyatlarini kashf qilinishi birmuncha silliq kechadi,
ekologiya iqtisodiyoti qonuniyatlari jamiyatning oʻz hayotini oʻtab
boʻlayotgan kuchlari tomonidan qattiq qarshilikka uchraydi.
Ekologiya
iqtisodiyotining umumiy qonuniyatlari barcha tarixiy
davrlarga xos boʻlib, ekologik-iqtisodiy rivojlanishning olgʻa qarab
borishini ifodalaydi. Masalan:
tabiiy muhit holatining jamiyat rivojlanishi surʼatlari va xarakteriga
optimal mos boʻlish qonuniyati;
tabiatdan foydalanish va tabiatni muhofaza qilishning umumiy
qonuniyati;
tabiat muhofazasi mehnatni tejash qonuniyati;
tabiiy resurslarga ehtiyojning oshib borishi qonuniyati va boshqalar.
Ekologiya iqtisodiyotining
xususiy qonuniyatlari — maʼlum
mamlakat va hududlarda maʼlum ijtimoiy-iqtisodiy
davrlarning ekologik-
iqtisodiy munosabatlari va xoʻjalik yuritish shakllariga taalluqli boʻladi.
Bunday qonuniyatlarga:
tabiiy resurslarning ijtimoiy-ekologik foydaligini maksimallashtirish
qonuniyati;
tabiiy resurslarni kengaytirilgan takror ishlab chiqarish qonuniyati va
boshqalar kiradi.
Ekologiya iqtisodiyoti qonuniyatlari oʻz-oʻzidan harakatga tushmaydi
va ekologik-iqtisodiy jarayonlar avtomatik ravishda amalga oshirilmaydi.
Buning uchun kishilarning harakati kerak, ular esa odamlarning ehtiyojlari
va manfaatlari bilan harakatga keltiriladi. Kishilarning ekologik-iqtisodiy
ehtiyojlari gʻoyat xilma-xildir. Tabiatdan foydalanuvchi xoʻjalik
subyektlarining xilma-xilligini keltirib chiqaradi.
Atrof-muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyotining amaliyotida ekologik-
iqtisodiy qonuniyatlarni bilish asosida va ekologik-iqtisodiy rivojlanish
16
maqsadlariga muvofiq va mavjud tabiiy resurslarni hisobga olib ekologik-
iqtisodiy
prinsiplar ishlab chiqiladi. Ularni ekologik-iqtisodiy siyosat
prinsiplari deb atash ham mumkin. Ekologik-iqtisodiy
prinsiplar ekologiya
iqtisodiyoti
rivojlanishining
hozirgi
va
rejalashtirilayotgan,
bashoratlanayotgan davr uchun asosiy yoʻnalishlari hisoblanadi.
Prinsiplarning har biri jamiyat ekologik-iqtisodiy rivojlanishining obyektiv
ehtiyojini ifodalashi kerak. Yaʼni oʻzining
asosiy qonuniyatlarga ega
boʻlishi, yirik ekologik-iqtisodiy muammosiga tegishli boʻlishi, milliy
ijtimoiy-iqtisodiy siyosatning umumiy prinsiplariga zid kelmasligi va
barqaror ekologik rivojlanishning strategik vazifalari instrumenti boʻlib
xizmat
qilishi
kerak.
Prinsiplar
qonuniyatlardan
oʻzlarining
oʻzgaruvchanligi bilan farq qiladi. Chunki ular mamlakatda ekologik-
iqtisodiy va ijtimoiy-siyosatning oʻzgarishiga, ayrim mintaqalar strategiya
aspektlarining oʻzgarishiga,
shuningdek, ilgari kashf qilinmagan yangi
qonuniyatlarning ochilishiga bogʻliq holda oʻzgarishi mumkin. Shuning
uchun ham prinsiplarning harakat muddatlari cheklangan boʻladi.
Davlat ekologik-iqtisodiy prinsiplarni shakllantira borib va ularga
amal qilib, ekologik-iqtisodiy jarayonlarni zarur tomonga yoʻnaltiradi. Shu
sababdan qonuniyatlar prinsiplardan obyektivligi, olib tashlash va bekor
qilish mumkin emasligi bilan farq qiladi.
Ekologiyaning asosiy qonunlari qatoriga quyidagilar kiradi:
1. Minimumlik qonuni;
2. Tolerantlik qonuni;
3. Raqobat istisnosi qonuni;
4. Ekologiyaning asosiy qonuni;
5. Energiya ehromi qonuni;
6. Kommoner qonuni;
7. Zaruriy xilma-xillik qonuni;
