1-Bob. Atrof muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti kursining predmeti,
usullari va vazifalari
1.1. Atrof muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti fanining mazmuni,
predmeti va obyekti
1.2. Atrof-muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti fanining ilmiy-tadqiqot
metodlari
1.3. Ekologiya iqtisodiyotining asosiy qonuniyatlari va prinsiplarining
Atrof-muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyotida namoyon boʻlishi
1.4. Atrof muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti fanining ahamiyati,
maqsadi va vazifalari
1.1. Atrof muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti fanining mazmuni,
predmeti va obyekti
Soʻngi yillarda respublikada ekologik xavfsizlikni taʼminlash,
ekologik vaziyatni yaxshilash, chiqindilarning insonlar sogʻligiga zararli
taʼsirini oldini olish, shuningdek hayot darajasi va sifatini oshirish uchun
qulay sharoitlar yaratish maqsadida atrof-muhit sohasida texnika va
texnologik jarayonlar oqibatida yuzaga kelayotgan muammolarni hal
etishga yangi yondashuvlarni joriy qilish boʻyicha kompleks chora-tadbirlar
izchil amalga oshirilmoqda. Shuningdek, bugungi kunda mamlakatimizda
atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish,
sanitariya va ekologik holatni yaxshilashni taʼminlash sohasida izchil ishlar
olib borilmoqda. Atrof muhit muhofazasi nihoyatda muhim, yashash uchun
tabiatni asrashimiz, tabiiy resurslarni oqilona boshqarishimiz, ulardan
tejamkorlik bilan foydalanish lozim. Shuningdek, bugungi kunda yer
sharidagi koʻplab ekotizimlar zaxirasi deyarli butkul tugab, ortga qaytarib
boʻlmaydigan darajaga yuz tutgan, boz ustiga aholi soni oʻsib borayotgan,
iqtisodiy taraqqiyotga ehtiyoj kun sayin ortayotgan vaziyatda atrof muhitni
saqlash har qachongidan ham dolzarb vazifa sanaladi.
Jamiyat tabiat qonunlarini qancha chuqur bilsalar, ishlab chiqarishning
rivojlanish darajasi qancha yuqori boʻlsa, bu qonunlar inson manfaatlari
uchun shuncha koʻp xizmat qilishi va tabiiy resurslardan keng foydalanish
mumkin boʻladi. Ishlab chiqarish rivojlangan sari xoʻjalik faoliyatiga jalb
qilinadigan moddalar massasi koʻpayadi, natijada insoniyatning oʻzi
yashayotgan sharoitga taʼsiri toʻxtovsiz oshib boradi. Bu jarayon tabiatda
tobora chuqur oʻzgarishlarga sabab boʻladi, binobarin, uni oʻrganish zarur.
Soʻngi yillarda tabiiy resurslarni isteʼmol qilish hajmi va surʼatining oʻsib
borishi bilan bogʻliq holda insoniyatning tabiatga koʻrsatayotgan taʼsiri ham
tobora kuchaymoqda. Ijtimoiy ishlab chiqarishda inson va tabiat oʻrtasidagi
7
modda va energiya almashinuvi asosan texnika yordamida amalga
oshiriladi. Binobarin, fan-texnika inqilobi insonning tabiatga boʻlgan
taʼsirining orta borishida hal qiluvchi rol oʻynaydi. Bu taʼsirning kuchayishi
tabiatdagi ayrim komponentlar muvozanatigina emas, balki butun bir
landshaftlar muvozanatining buzilishini kuchaytirmoqda. Tabiatdagi bu
keskin oʻzgarishlar esa koʻpincha insonning hayot faoliyatiga salbiy taʼsir
koʻrsatadi. Iqtisodiyotning rivojlanishi tabiiy resurslarni isteʼmol qilishning
juda tezlik bilan oʻsib borishi bilan birgalikda amalga oshirilmoqda. Yer
yuzida koʻplab davlatlar ayniqsa, koʻplab iqtisodiyoti rivojlanib kelayotgan
mamlakatlarida tabiiy resurslardan foydalanish surʼatlari tabiatning oʻrnini
toʻldirish, yaʼni tabiatning unga yetkazilgan zararini bartaraf etish
imkoniyatlaridan bir necha baravar ortib ketdi. Aholining oʻsib borayotgan
ehtiyojlari va dunyo iqtisodiyotining rivojlantirish tobora katta miqdordagi
tabiiy resurslarni talab qiladi. Faqatgina tiklanadigan emas, balki bir qator
tiklanmaydigan tabiiy resurslarning ham real tugallanishi xavfi vujudga
keldi. Tiklanadigan resurslar toʻliq isteʼmol qilingach, tabiiyki ularning oʻz-
oʻzini tiklash imkoniyati yoʻqoladi. Binobarin, xom ashyo manbalari
kamaymasligiga erishish uchun, bu resurslarning kengaytirilgan qayta
tiklanishini taʼminlash lozim. Kengaytirilgan qayta tiklash tabiatni
oʻzlashtirish orqali amalga oshiriladi. Tabiat bilan jamiyatning oʻzaro taʼsiri
murakkab va ziddiyatli xarakterga ega boʻlib, fan texnika taraqqiyoti
davrida inson bilan tabiat oʻrtasidagi munosabatlar tamomila yangi
bosqichga oʻtdi. Ayniqsa, tabiatdan va uning boyliklaridan oqilona
foydalanish hamda muhofaza qilish dolzarb muammoga aylanib qoldi.
Tabiatdan foydalanish miqyosining kengayib borishi inson bilan tabiat
orasidagi munosabatlarni kundan-kunga keskinlashtirib yubormoqda. Bu
hol tabiiy landshaftlar xususiyatlarining tubdan oʻzgarishi, antropogen
landshaftlarning vujudga kelishiga olib kelmoqda. Tabiat qancha chuqur
oʻzgartirilsa va oʻzlashtirilsa, unda shuncha koʻp yangi tabiiy jarayonlar va
hodisalar roʻy beradi, bu oʻzgarishlarning insonga boʻlgan taʼsiri ham
shuncha koʻp ortib boradi. Tabiiy sharoitning inson taʼsiridagi, yaʼni
antropogen oʻzgarishi kishilik jamiyatining tabiatga ham ekologik jihatdan,
ham iqtisodiy jihatidan bogʻliqligini ifodalaydi. Fan-texnika inqilobi
sharoitida tabiat sifat jihatidan juda tez oʻzgaradi va shunga muvofiq
koʻpgina iqtisodiy rayonlar xoʻjalik faoliyatini qayta qurishga toʻgʻri keladi.
Masalan, tuproq sifatining antropogen omil taʼsirida keskin oʻzgarishi faqat
ekologik oqibatlarga emas, balki iqtisodiy muammolarni ham keltirib
chiqaradi.
8
Atrof-muhit haqida soʻz ketar ekan bu tushuncha bevosita Ekologiya
bilan bogʻliq. “Ekologiya” tushunchasini birinchi marta nemis naturalisti
E.Gekkel
3
organizmlar turkumining bir-birlari va atrof abiotik muhit bilan
oʻzaro taʼsirida yuzaga keladigan oʻz-oʻzini tartibga solish jarayonlari
majmuining taʼrifini ifodalash uchun tavsiya etgan: “Ekologiya – bu “tabiat
iqtisodiyoti”, bir vaqtning oʻzida tiriklikning muhitning organik va
noorganik komponentlari bilan barcha munosabatlarni tadqiq etishdir”. Bir
soʻz bilan aytganda ekologiya Darvin yashash uchun kurash sharoiti sifatida
koʻrib chiqqan tabiatdagi barcha murakkab aloqalarni oʻrganadigan fandir”.
Bu taʼrifda oʻzaro ekologik aloqalar tahliliga miqdoriy yondashuvning
zaruratini nazarda tutadigan “Tabiat iqtisodiyoti” tushunchasini alohida
koʻrsatib oʻtish lozim. Lekin Gekkel ekologiya tushunchasining nazariy
mazmuni asosan fiziologiyaga taalluqlidir, yaʼni tirik organizmlar oʻzaro
munosabatlarning fiziologik mexanizmini tahlil qiladi. Shunday qilib,
Gekkel fikri boʻyicha, ekologiyaning sivilizatsiya muammolariga hech
qanday aloqasi yoʻq. Shunday keyingi davrda ekologiyaning mazmuniga
turli oʻzgartirish qoʻshimchalar qoʻshildi. Ular bu fan tarmogʻining
kompetensiyasini kengaytirdi yoki toraytirdi, lekin asta-sekin u yoki bu
darajada uning chegaralarini umumlashtirib ketdi. XIX asrning oxiriga kelib
ekologiya tushunchasi fiziologiya, XX asrning birinchi choragida biologiya
doirasidan chiqib, sotsiologiya, antropogeografiyaga tarqaldi. Shunday qilib
ekologiyaning obyektiga odam qoʻshildi va uning atrof-muhiti oʻrtasidagi
barcha munosabatlar kompleksini oʻrganish, ekologiya deb ataladigan
boʻldi. Keyinchalik “Inson ekologiyasi”, “Muhandislik ekologiyasi”,
“Iqtisodiy ekologiya”, “Ijtimoiy ekologiya”, shuningdek, uning tarmoqlari
Urboekologiya, Sanoat ekologiyasi, Transport ekologiyasi, Kimyoviy
ekologiya, Agroekologiya, Geoekologiya va boshqalar ajralib chiqdi, yaʼni
ekologiyaning boshqa fan sohalariga va amaliyotiga kirib borishi bilimlar
va faoliyatning ekologizatsiyasi sodir boʻldi. Jamiyat va tabiatning oʻzaro
taʼsiri konsepsiyasi “Global ekologiya” nomini oladi va bu fan tabiat
strukturasi, funksiyasi va uning jamiyat bilan oʻzaro aloqasini oʻrganadi.
Hozirgi vaqtda Ekologiya qator fanlari sohalari tarmoqlariga boʻlingan
boʻlib, ularning asosida ekologiya va ekologizatsiyalashtirishning
fundamental gʻoyalari yotadi. Oʻrganish obyektining oʻlchami boʻyicha
Ekologiya fani Putoekologiya (organizm va uning muhiti), Sinekologiya
(ekotizimlar va uning muhiti), Demekologiya (populyatsiya va uning
muhiti), Landshaft ekologiyasi (yirik geotizimlar va ularning muhiti),
3
https://cyberleninka.ru/article/n/ernst-gekkel-osnovopolozhnik-nauki-ekologii
9
Ekologiya huquqi va Global ekologiyaga (Yer biosferasi taʼlimoti)
boʻlinadi.
Atrof-muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti oʻrganish predmetiga
koʻra:
mikroorganizmlar, hayvonlar, odam, qishloq xoʻjaligi, sanoat,
transport, muhandislik, rekreatsiya, madaniyat, nazariy ekologiya va
boshqalarga;
muhit va komponentlar boʻyicha quruqlik ekologiyasi, chuchuk suv
havzalari ekologiyasi, choʻllar ekologiyasi, togʻlar ekologiyasi, kimyoviy,
fizikaviy ekologiya va boshqalarga;
tadqiqot predmetiga yondashuv boʻyicha Analitik (tahliliy) ekologiya
(organizmlarning tabiiy muhit bilan oʻzaro munosabatlarining asosiy
qonuniyatlarini oʻrganish) va Dinamik ekologiyaga (organizmlarning tabiiy
muhit bilan oʻzaro munosabatlarining qonuniyatlarini oʻrganish);
vaqt omili nuqtai nazaridan Tarixiy ekologiya va Evolyutsiya
ekologiyasi (arxeekologiya) ga ajratiladi.
Bundan tashqari hozirgi Atrof-muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti
tabiat va jamiyat oʻzaro taʼsirining umumiy qonuniyatlarini oʻrganadigan
fan boʻlib, u jamiyatning atrof-muhitni muhofazaligiga va tabiiy-ekologik
resurslardan maqsadga muvofiq foydalanishga yoʻnaltirilgan maxsus
faoliyat sohasi ham hisoblanadi. Aynan shu yoʻnalishlar turli iyerarxiya
darajalarida (mahalliy, mintaqaviy, milliy, global) ekologik-iqtisodiy
munosabatlar va iqtisodiy nuqtayi nazardan Atrof-muhit va tabiiy resurslar
iqtisodiyotida muhim oʻrinni egallaydi.
Shuni ham qayd etish kerakki, keyingi 30-35 yilda olimlar eʼtibori
hozirgi ekologik vaziyat sharoitida insonni asrash, saqlash va rivojlantirish
boʻyicha turli aspektlardagi tadqiqotlarga qaratilayotir. Natijada
ekologiyada fanlararo ilmiy yoʻnalish Inson ekologiyasi shakllandi va
rivojlandi. Inson ekologiyasi fanining kompleks ekologik – ijtimoiy -
iqtisodiy sohasi boʻlib, unda yashash muhiti tabiiy-ekologik, ijtimoiy,
iqtisodiy sharoitlari insonning turli ehtiyojlarini qondirishda teng
ahamiyatga ega boʻlgan muhim qismlar sifatida koʻrib chiqiladi va tadqiq
qilinadi. Shunday qilib, hozirgi ekologiya jamiyat va uning yashash
muhitini oʻrganish bilan hayvonlar va oʻsimliklar ekologiyasidan iborat
boʻlgan anʼanaviy ekologiyadan tubdan farq qiladi. U koʻp hollarda inson
ekologiyasi, ijtimoiy ekologiya, global ekologiya nomi bilan yuritiladi.
XX-ning oxirida Atrof-muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti, Iqtisodiy
ekologiya va Tabiatdan foydalanish iqtisodiyoti fanlari rivojlana boshlandi.
Ekologiya va iqtisodiyotning tutashgan chegaralarida yangi ilmiy yoʻnalish
10
Atrof-muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti shakllanib va rivojlanib
bormoqda. Atrof-muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti iqtisodiyot va atrof
muhit xususiyatlarining bir-biriga mos boʻlishini ekologik-iqtisodiy nuqtai
nazardan oʻrganadi. Shu sababdan Tabiatdan foydalanish iqtisodiyotining
nazariyasi Atrof-muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti fani uchun ham asos
boʻlib xizmat qiladi. Atrof -muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti atrof muhit
muhofazasi va tabiiy resurslardan foydalanish ularni muhofaza qilishning
iqtisodiy muammolarini oʻrganadigan fandir. Atrof-muhit va tabiiy resurslar
iqtisodiyotining obyekti — ekologik-iqtisodiy tizimlar tabiatning, shu
jumladan, tabiiy resurslarining holatini belgilab beradi. Tabiiy resurslar
ekologik-iqtisodiy tizimlarning tarkibiy qismi boʻlganligi sababli, Atrof-
muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti ham Iqtisodiy ekologiya tarkibiga
kiradi.
Atrof-muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti obyektiv shart-sharoitlari
atrof-muhitga taʼsir qilish, uni oʻzgartirishning muhim omiliga aylangan
xoʻjalik faoliyati bilan uzviy bogʻliqdir. Shu bilan bir qatorda iqtisodiyot
rivojlanishiga atrof-muhit omilining taʼsirini hisobga olish ham gʻoyat
muhimdir. Shu munosabat bilan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni ekologik
omillarni, tabiat va jamiyatning oʻzaro aloqalarini tartibga soladigan
qonuniyatlarni hisobga olmasdan amalga oshirish kutilmagan iqtisodiy va
ijtimoiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bu sharoitda jamiyat iqtisodiy
rivojlanishi asosiy omillarning sabab-oqibat aloqalarini har tomonlama
toʻgʻri hisobga olish kerak. Bunda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi
insonlar va tabiat oʻrtasidagi ijtimoiy – iqtisodiy - ekologik munosabatlarga
asoslanadi. Bu munosabatlarning natijasi turli tip va miqyosdagi ekologik-
iqtisodiy tizimlar hisoblanadi.
| 