lanadi. Pul o‘tkazmasi
sotib
olish vaqtida
hamda debet rejimida
bo‘lishi mumkin.
almashtirish
mumkin bo‘l-
gan holatda
boshidan
ishtirok etadi
CyberPlat http:// www.
cyberplat.ru/ (litsenzi-
rovana FAPSI)
Debetli (to‘lov sonli
chek bilan
amalga
oshiriladi)
Bugungi kun-
da faqat rubl-
da xizmat ko‘r-
satiladi
Sotuvchi transak-
siya
summasidan
4% to‘laydi
Instant http:// www. el-
bim.ru:8080/
Debetli (bank mijoz-
lariga Internet orqali
onlayn rejimida o‘za-
ro hisob-kitoblarni
amalga oshirishga im-
kon beradi)
-
-
InterRussia
http://www.InterRussia
.com
Kredit kartochkalari
bo‘yicha to‘lovlarni
qabul qilish
Turli valutalar
ishlatilishi
mumkin, lekin
hisob-kitob fa-
qat dollarda
amalga oshiri-
ladi
Foydalanuvchi
uchun tekin. So-
tuvchi shartnomani
rasmiylashtirishi va
$150
miqdorida ba-
dal to‘lashi kerak
Unda bu elektron to‘lov tizimlarining solishtirma bahosi berilgan.
4.2.1. Elektron to‘lov tizimlariga tahliliy baho
Amalda ko‘proq qo‘llanadigan Rossiyaning elektron to‘lov tizim-
lariga qisqacha ta’rif beramiz.
PayCash to‘lov tizimi
PayCash (pey kesh) Bu Internet tarmog‘idagi raqamli naqd pul
to‘lovlari tizimidir. (Tom Studio web-agentligi mahsuloti). [Bu “Tavri-
cheskiy” banki va “Alkorxolding” kompaniyalar guruhi tomonidan ish-
lab chiqilgan qo‘shma loyihadir] PayCash tizimi debet toifasiga kiradi,
to‘lov oldindan mijoz hisob raqamidan “to‘lov daftarchasi”ga o‘tkazil-
gan holda raqamli naqd pulda amalga oshiriladi (tashuvchi – ShK (shax-
siy kompyuter)). Ko‘rib chiqilayotgan to‘lov tizimi tarmoqda 1997-yil
dekabr oyining boshida paydo bo‘lib, 1998-yilning yanvar oyida omma-
viy e’lon qilingan. PayCash tizimi Internet tarmog‘i
doirasida keng miq-
yosdagi to‘lovlarni tez va samarali amalga oshiruvchi vosita sifatida
o‘ylab chiqilgan. Bu kredit kartochkalarini qo‘llab-quvvatlovchi tizim
yoki bank-mijoz tizimi emas, balki aynan Internet tarmog‘idagi raqamli
naqd pul to‘lovlari tizimidir.
71
PayCash tizimida ishtirokchilar moliyaviy operatsiyalarni amalga
oshirish uchun oldindan “hamyon” deb shartli nomlanuvchi maxsus das-
turiy ta’minotdan foydalanish majburiyatini oladilar. Foydalanuvchi to-
monidan shaxsiy kompyuterda o‘rnatilgan “hamyon” alohida noyob
(xos) parametr – “hamyon” yordamida jo‘natiluvchi hamma elektron
hujjatlar uchun elektron raqamli imzo uchun kalit yaratib beradi. Kalit
faqat “hamyon” bilan bog‘liq va u hosil qilingan kompyuter bilan umu-
man bog‘liqligi yo‘q. “Hamyon” egasi hech qanday cheklovlarsiz uni bir
kompyuterdan ikkinchi kompyuterga erkin o‘tkazishi, uydan,
ishxona yo-
ki mehmonda bo‘lganida ham to‘lovni amalga oshirishi mumkin.
Elektron magazin egalari PayCash tizimi yordamida Internet orqali
to‘lovlarni qabul qilishlari va rasmiylashtirishlari mumkin.
Hozirgi kunda elektron pullar PayCashning boshqa ishtirokchilari
yordamida to‘lovlarni samarali o‘tkazishga sharoit yaratib beruvchi
tayyor dasturiy ta’minotni o‘zida to‘la aks ettiradi.
PayCash to‘lov tizimining ishtirokchilari banklar ham, mijozlar
ham bo‘lishi mumkin. PayCash bir-biri bilan umuman bog‘lanmagan o‘z
mahalliy tizimini tashkil qila oluvchi bir qancha banklar borligini ko‘zda
tutadi. Bundan tashqari, PayCash hech
qanday cheklovlarsiz, bank tizi-
mida qo‘llaniladigan, (elektron ko‘rinishda chiqarilgan pul majburiyat-
lari) elektron pulning bir ko‘rinishi foydalanadigan global to‘lov tizimini
tashkil qilishga imkon yaratadi.
Foydalanuvchilar jismoniy va yuridik shaxslar,
shu bilan birga, (elek-
tron magazinlar, kazino) kompyuter dasturlari bo‘lishi mumkin. Bank
uchun har qanday foydalanuvchi bir xil huquqqa ega. Xususan, to‘lovlarni
qabul qilish imkoniga ega bo‘lish uchun foydalanuvchi maxsus “elektron
magazin” nomini olishi talab etilmaydi. Foydalanuvchi o‘zining Pay
Cash tizimi doirasida o‘tkaziluvchi barcha operatsiyalarini “Hamyon”
yordamida amalga oshiradi. Tizimning boshqa ishtirokchilari bilan foy-
dalanuvchi vint tarmog‘ida xabar almashinuv jarayoni yordamida birga-
likda harakat qiladi (“hamyon” yordamida tayyorlangan va jo‘natilgan).
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, PayCash tizimida foydalanuvchi,
oddiy qog‘oz pullari singari yo‘qotib qo‘yilishi mumkin bo‘lgan, elek-
tron ko‘rinishda chiqarilgan (elektron pullar),
taqdim etuvchi uchun
bank majburiyatlariga o‘z buyrug‘ini oladi. Masalan, kompyuter nosoz-
likka uchrasa yoki o‘g‘irlab ketilsa, o‘z kompyuteriga o‘tkazgan, lekin
xarajat qilishga ulgurmagan mijoz hamma pulini yo‘qotadi. Shu tarzda
PayCash tizimi oddiygina mijoz-bank tizimi emas, balki nomi ko‘rsatil-
magan elektron pullar tizimidir. Bu yana shu bilan o‘z isbotini topadiki,
72
