“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
34
3/2021
(№
00053)
http://iqtisodiyot.tsue.uz
Н.Н. Игнатенки, Е.В. Вылегжанина [12] меҳнат унумдорлигини ошириш маҳсулот
таннархини камайтиришнинг энг муҳим омили сифатида қарайди.
П.А. Лунин «таннарх – бухгалтерия ҳисобининг марказий категорияси» [13] деб
ҳисоблаб, илмий ишида Россиялик олимларнинг таннарх резервларни ахтариб топиш,
назоратни ўрнатиш, ишлаб чиқаришнинг самардорлигини ошириш, қиёслама таҳлилини
ўтказиш,
нархлаштиришни амалга ошириш, самарадорликни белгилашда муҳим
кўрсаткич эканлигини таъкидлашганлигини қайд этади.
М.Т. Ковальчук [14] ўзининг диссертациясида «харажатлар (расходы)», «чиқимлар
(затраты)”, “сарфлар (издержки)” ва “таннарх (себестоимость)” каби тушунчаларга
аниқлик киритган. Меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар, олимларнинг таърифларини ўрганиш
асосида “харажатлар” атамаси «чиқимлар (затраты)”, “сарфлар (издержки)” ва “таннарх
(себестоимость)” атамаларидан кенгроқ тушунча эканлигини асослаб беради ҳамда ҳар
қандай харажатлар ишлаб чиқариш фаолиятини тутиб туриш ва келгусида ривожланиши
учун амалга оширилади деган хулосага келади.
Хориждаги илмий ишларда таннарх масаласини турли жиҳатларда ва турли
омиллар билан боғлаган ҳолда ўзгариш тенденцияларини аниқлашга доир тадқиқотлар
салмоқли ўринни эгаллайди. Масалан, Dillep G. Dhavale [15] маҳсулот
таннархини
қарорлар қабул қилишда ўзгарувчан технологияларга ҳиссали равишда боғлиқлиги
асосида ўрганади.
Н. Абдусаломова «таннарх ҳисоби – ривожланаётган мамлакатларда бухгалтерия
ҳисобининг янги тенденцияси» [16] деб баҳолайди.
Ушбу таҳлиллардан хулоса қилиш мумкинки, ўрганилаётган кўрсаткичларга
умумиқтисодий, молиявий ва бошқарув ҳисоби нуқтаи назаридан таърифларни бир-
биридан ажратиш керак. Уларни тизимлаштиришга зарурат мавжуд. Россиядаги
манбаларда маҳсулот таннархига ишлаб чиқариш харажатлари билан бир қаторда сотиш
билан боғлиқ харажатлар ҳам киритилган. Халқаро тажрибаларда
эса сотиш билан
боғлиқ харажатлар маҳсулот таннархига эмас, балки операцион харажатлар таркибига
киритилган. Ушбу таҳлиллардан келиб чиқиб, биз харажатлар
тушунчаси таннарх
тушунчасидан кенгроқ маънони англатади, яъни харажатлар таннархни ҳам ўз ичига
олади деган фикрга қўшилган ҳолда харажатлар ва таннарх тушунчаларига
умумиқтисодий, молиявий ҳисоб ва бошқарув ҳисоби мақсадларида алоҳида таърифлар
келтириш лозим, деб ҳисоблаймиз.
Бухгалтерия ҳисобининг концептуал асосларида молиявий ҳисоб ва ҳисобот
мақсадларида қуйидагича таъриф келтирилган:
“Харажатлар – бу ҳисобот
даври
давомида активларнинг камайиши ёки мажбуриятлар миқдорининг кўпайиши
кўринишида ташкилотнинг хусусий капиталига нисбатан талабнома ҳуқуқи эгалари
фойдасига бадал тақсимланиши билан боғлиқ бўлмаган ҳолда хусусий капиталнинг
камайишида ўз аксини топади.” [17] Ушбу
таъриф умумэътироф этилган қоидадир.
Бошқарув ҳисоби харажатлар тушунчасига ўзининг
принциплари доирасида
ёндашади. Харажатлар бошқарув ҳисобининг асосий объекти ҳисобланади. Харажатлар
тушунчаси кенг тушунча бўлиб, қайси фаолиятга оидлиги ва қачон юзага келганлигидан
қатъи назар ҳисобга олинадиган харажатлардир.
