http://www.icar.ru
– International Center of Accounting Reforms (ICAR)
http://www.ifrs.org/Pages/default.aspx
- International Accounting Standards Board
and IFRS Foundation
UDK: 639.2.6
AGROKLASTERLARDA BUXGALTERIYA HISOBINING MUAMMOLARI
VA YECHIMLARI.
A.Alikulov – SamDVMChBU, i.f.d., professor
X.Eshturdiyev -TDIU SF magistranti
Respublikamizda qishloq xo‘jaligini yanada jadal rivojlantirish, unda bozor
mexanizmlarini kengroq joriy etish, ekologik toza qishloq xo‘jalik mahsulotlari bilan
aholini to‘la ta’minlash, qishloq xo‘jaligini eksport salohiyatini oshirishda xo‘jalik
yuritishning yangi shakli bo‘lgan agroklasterning solmoqli o‘rni va salohiyati
mavjud. Bular qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish turlariga qarab, “paxta
- to‘qimachilik”, “meva-sabzavotchilik”, “baliqchilik”, “uzumchilik-vinochilik” va
boshqa yo‘nalishlar bo‘yicha tashkil etilgan va tashkil etilayotgan agroklasterlardir.
Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasini «Inson qadrini ulug‘lash va faol
mahalla yili»da amalga oshirishga oid Davlat dasturida “Qishloq xo‘jaligini ilmiy
asosda intensiv rivojlantirish orqali 2022 yilda daromadni kamida 25 foizga oshirish.
Mahsulot tannarxini 30-35 foizga qisqartirish, paxtadan o‘rtacha 37 sentner va
g‘alladan 70 sentner hosil olishga erishish, biologik eskirgan navlar o‘rniga serhosil,
ertapishar, tola va don sifati yuqori bo‘lgan 8 ta g‘o‘za va 12 ta g‘alla navlari
maydonini kengaytirish;
Hududlarda 110 ta meva-sabzavotchilik kooperatsiyalari va 35 ta g‘allachilik
klasterlari faoliyatini yo‘lga qo‘yish. Bunda, klasterlarning meva-sabzavot va yuqori
qo‘shilgan qiymatga ega tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish hajmini hamda
47
eksportdagi ulushini 2 baravarga va ish o‘rinlarini 3 baravarga oshirish”
35
vazifalari
belgilab berilgan.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtiruvchi klastrlarda «urug‘-ko‘chat-
mahsulot yetishtirish-tayyorlash-saqlash-qayta ishlash-transportirovka qilish-bozorga
yetkazish» tamoyili bo‘yicha ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yiladi. Natijada, faqat
mahsulot yetishtirish emas, balki urug‘ va ko‘chat hamda mahsulot yetishtirish,
tayyorlash, saqlash, qayta ishlash, transportirovka qilish va bozorga chiqarish
bo‘yicha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar guruhi birlashadi.
Agroklasterlarda buxgalteriya hisobini amaldagi me’yoriy-huquqiy hujjatlar
asosida tashkil etish va yuritish O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisob
to‘g‘risida (yangi tahrirda)” qonuni, “Mahsulot (ish, xizmatlar) ishlab chiqarish va
sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida
Nizom”, Buxgalteriya hisobining milliy standartlari (BHMS), “Buxgalteriya
hisobotning xalqaro standartlar” (BHXS), “Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlar” (MHXS), korxonaning “Hisob siyosati” va boshqa me’yoriy-huquqiy
hujjatlar bilan tartibga solinadi.
Olib borilayotgan tadqiqotlar natijasi amaldagi me’yoriy-huquqiy hujjatlar
asosida agroklasterlarda buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritishda quyidagi
muammolar mavjudligini ko‘rsatmoqda:
- agroklasterlarda boshqaruv hisobining tamoyillari va usullarini o‘z ichiga
olgan “Hisob siysatini” ishlab chiqilmaganligi;
- transfert bahoni shakllantirish uslubiyotinining ishlab chiqilmaganligi;
- segmentar hisobotning shakllari va uni taqdim etish tartiblari mavjud emasligi;
- agroklasterning har bir ishtirokchisining moliyaviy natijalarini iqtisodiy
asoslangan holda aniqlash imkoniyati mavjud emasligi;
- agroklaster ishtiroqchilarining olingan jami foydadagi ulushini aniqlash va
ularning qo‘shgan hissalariga qarab rag‘batlantirish mexanizmining ishlab
chiqilmaganligi va hakozolar.
35
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi “2022-2026 yillarga mo’ljallangan Yangi
O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to’g’risida”gi PF-60-son farmoni. www.Lex.uz.
48
Agroklasterlarda buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritishda “Hisob
siyosati” muhim ahamiyatga ega bo‘lib, hisob siyosati o‘zida buxgalteriya hisobini
qo‘llanilayotgan hisob tamoyillari va usullarini belgilab beradi.
Agroklasterlarda “Hisob siyosatini” tuzishda moliyaviy hisobning tamoyillari va
usullari o‘z aksini topib, boshqaruv hisobini xarajatlar hisobi va mahsulot tannarxini
aniqlash hamda umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash usullarining aks
ettirilmay qolishi, mahsulot tannarxini iqtisodiy asoslangan holda aniqlanishida
ma’lum muammolarni yuzaga keltiradi. Agroklasterlar «urug‘ - ko‘chat - mahsulot
yetishtirish – tayyorlash – saqlash - qayta ishlash - transportirovka qilish - bozorga
yetkazish» bo‘yicha xo‘jalik yurituvchi sub’ektni o‘z ichiga olib, bularda xarajatlar
hisobi va mahsulot tannarxini aniqlash hamda umumishlab chiqarish xarajatlarini
taqsimlash usullari agroklasterga birlashgan sub’ektlar bo‘yicha bir-biridan farq
qiladi. Agroklaterlarning “Hisob siyosati”dagi yuqoridagi muammolarni hal etilishi,
agroklasterga birlashgan har bir sub’ektda mahsulot (ish, xizmat) tannarxini iqtisodiy
asoslangan holda hisoblanishiga olib kelib, har sub’ektning xo‘jalik-moliyaviy
faoliyatini to‘g‘ri aniqlanishi va baholanishiga olib keladi.
Transfert baho bu - sub’ektning ichki bahosi bo‘lib, sub’ekt ichidagi bir
bo‘linmaning o‘z mahsulot(ish, xizmat)ini ikkinchi bo‘linmaga sotish (yetkazib
berish) jarayonida qo‘llaniladigan bahodir. Agroklasterga birlashgan sub’ektlar o‘z
mahsuloti (ish, xizmati)ni agroklasterdagi boshqa sub’ektga sotadi (yetkazib beradi),
bunda transfert baho muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.
Agroklaterga
birlashgan
xo‘jalik
yurituvchi
sub’ektlardagi
ishlab
chiqarilayotgan mahsulot, ko‘rsatilayotgan xizmatlar yoki bajariladigan ishlar bir
guruhdan ikkinchi guruhga sotish (yetkazib berish) jarayonida reja tannarxida aks
ettirilib, yil oxirida haqiqiy tannarxi aniqlanib, keyin buxgalteriya hisobida reja
tannarxini haqiqiy tannarxga yetkazish bo‘yicha tegishli yozuvlar amalga oshiriladi.
Bunday holat har bir sub’ektni agroklasterning umumiy moliyaviy natijasiga
qo‘shgan hissasini aniqlash imkonini bermaydi. Ushbu muammoni hal etish uchun,
har bir sub’ektning ikkinchi bir sub’ektga sotadigan (yetkazib berayotgan) mahsuloti
(ish, xizmati) uchun transfert bahoni qo‘llash natijasida hal etish mumkin.
49
Agroklasterning har bir sub’ektining sotadigan (yetkazib berayotgan) mahsuloti
uchun transfert bahoni shakllantirilishi har bir sub’ektni agroklasterning umumiy
moliyaviy natijasiga qo‘shgan hissasini aniqlash imkonini berib, agroklasterga
birlashgan har bir sub’ekt faoliyatini iqtisodiy asoslangan holda baholash va to‘g‘ri
boshqaruv qarorlarini qabul qilishga olib keladi.
Agroklasterlar birlashgan, bir necha «urug‘ – ko‘chat - mahsulot yetishtirish –
tayyorlash – saqlash - qayta ishlash - transportirovka qilish - bozorga yetkazish» bilan
shug‘ullanuvchi sub’ektlardan iborat bo‘lib, ushbu sub’ektlar faoliyatida xarajatlar,
mahsulot (ish, xizmat) chiqishi va daromadlarni nazorat qilish, umuman ular
faoliyatini baholash va nazorat qilish hamda tegishli boshqaruv qarorlarini qabul
qilishda segmentar hisobot axborotlari manba bo‘lib hisoblanadi. Boshqaruv hisobini
tashkil etish tamoyillaridan kelib chiqqan holda, segmentar hisobot shakllari va ularni
tayyorlash va taqdim etish muddatlari xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan
belgilanib, uning hisob siyosatida o‘z aksini topishi lozim.
Agroklasterga birlashgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar turli xil faoliyat bilan
shug‘ullanadilar, biri ishlab chiqarish, boshqasi saqlash va qayta ishlash, yana
boshqasi transportirovka qilish, sotish bilan shug‘ullanib, bularda buxgalteriya
hisobini tashkil etish va yuritishdagi xususiyatlar hisobga olingan holda, har bir
guruhdagi ho‘jalik yurituvchi sub’ekt uchun segmentar hisobot shakllari ishlab
chiqilishi lozim. Segmentar hisobot shakllarini ishlab chiqilishi va joriy etilishi,
agroklaster tomonidan agroklasterga birlashgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar
faoliyatini baholash, nazorat qilish bilan birga har bir sub’ektning agroklaster
faoliyatiga qo‘shayotgan ulushini aniqlash va agroklasterning olgan faydasini ular
o‘rtasida har birining qo‘shgan ulushiga qarab taqsimlash imkonini yaratadi. Bu
agroklasterga birlashgan sub’ektlar moddiy manfaatdorligini ta’minlab, agroklaster
faoliyatini barqaror rivojlanishiga olib keladi.
Agroklasterlarda buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritish bo‘icha “Hisob
siyosatida” boshqaruv hisobiga tegishli bo‘lgan xarajatlar hisobi va mahsulot
tannarxini aniqlash, umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash usullari, transfert
bahoni shakllantirish tamoyillari va segmentar hisobotlar shakllari, ularni tayorlash va
50
taqdim etish tartiblarini aks ettirilishi, agroklasterlardagi har bir ishtirokchi
sub’ektning moliyaviy natijalarini iqtisodiy asoslangan holda aniqlash va agroklaster
olgan jami foydadagi ulushini aniqlash va ularning qo‘shgan hissalariga qarab
rag‘batlantirish mexanizmining ishlab chiqishga imkor yaratadi.
Yuqoridagi takliflarimiz, agroklasterlarda buxgalteriya hisobini tashkil etish va
yuritishni takomillashtirish bilan birga, agroklasterning har bir ishtirokchisining
moliyaviy
natijalarini
iqtisodiy
asoslangan
holda
aniqlash,
agroklaster
ishtiroqchilarining olingan jami foydadagi ulushini aniqlash va ularning qo‘shgan
hissalariga qarab bozor tamoyillari asosida rag‘batlantirish mexanizmining ishlab
chiqilishiga olib keladi, agroklasterning har bir ishtirokchisida ishlab chiqarish
samaradorligini
oshirishdan
manfaatdorligi
ta’minlab,
barqaror
rivojlanish
ta’minlaydi.
| 