Kalit sо‘zlar: audit, auditorlik faoliyati, davlat auditi, hisob sudi, hisob palatasi,
milliy audit boshqarmasi, bosh auditor.
Аннотация: В данной статье рассмотрена аудиторская деятельность
развитых стран, органы регулирования аудиторской деятельности и их
особенности. В частности, описаны аудиторская деятельность в Америке и
странах Азии, Национальная аудиторская служба Великобритании, ее
структура и состав, деятельность Счетной палаты Франции, основные
направления
деятельности
и
задачи
Счетной
палаты
Германии.
Проанализирована
и
изучена
многоуровневая
система
аудиторской
366
деятельности этих стран.
Ключевые слова: аудит, аудиторская деятельность, государственный
аудит, счетная палата, счетная палата, национальное ревизионное
управление, главный ревизор.
Kirish
Ma’lumki, mustaqil va xolis auditorlik faoliyatining о‘rni beqiyosdir. Bozor
munosabatlari rivojlangan mamlakatlarda auditorlik faoliyatini tizimli tarzda
takomillashtirish masalalariga alohida e’tibor beriladi. Ushbu jarayonni evolyusion
rivojlanishi auditorlik faoliyati bilan bog‘liq meyoriy hujjatlarni ishlab chiqish va
ulardan amaliyotda foydalanishni nazorat qiluvchi audit institutining turli tegishli
qо‘mitalari mavjud.
Auditorlik kompaniyalarining roli va tutgan о‘rni bozor infratuzilmasi
elementlari ichida alohida ahamiyatga ega. Angliya, AQSH, Kanada, Fransiya va
boshqa rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ham ma’lumki, auditorlik kompaniyalari
bozor infratuzilmasi elementlarining zanjirli tizimida asosiy halqalardan biri bо‘lib
hisoblanadi. Auditorlik kompaniyalari korporatsiyalar, firmalar va boshqa xо‘jalik
yurituvchi
tuzilmalarning
ishlab
chiqarish,
moliya-xо‘jalik
faoliyatida
muomalalarning tо‘g‘ri amalga oshirilganligini tasdiqlab, mijozlarning ularga
bо‘lgan ishonchini mustahkamlashga xizmat qiladi.
Bozor infratuzilmasining eng muhim elementlaridan biri sifatida auditorlik
tashkilotlari mulkdorlar va davlatning mulkiy manfaatlarini himoya qilish maqsadida
mustaqil moliyaviy nazoratni amalga oshiradi.
Butun dunyo iqtisodiyotining globallashuvi va transmilliy kompaniyalarning
rivojlanishi sharoitida moliyaviy hisobot auditi muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Rivojlangan mamlakatlarda kompaniyalarning moliyaviy hisobotlari jiddiy va
tanqidiy tahlil etilmoqda. Investorlar korporativ boshqaruvning turli jabhalarini
chuqur tahlil qilib, moliyaviy hisobot ma’lumotlarining yanada ishonchliligini talab
etmoqda. Moliyaviy hisobotlar bо‘yicha qat’iy nazorat о‘rnatish va xolis auditorlik
xulosasini tuzish maqsadida AQShda 404-sonli Sarbeynz-Oksli qonuni qabul
367
qilingan. Bu esa moliyaviy hisobotlarning shaffofligini ta’minlash, ichki nazoratni
takomillashtirish va investorlar manfaatlarini himoya qilishda muhim ahamiyat kasb
etmoqda.
Dunyoning kо‘pgina mamlakatlarida moliyaviy hisobot va auditning xalqaro
standartlarini takomillashtirishga qaratilgan ilmiy tadqiqotlarga alohida e’tibor
qaratilmoqda. Lekin, shunga qaramasdan, moliyaviy hisobot va auditning xalqaro
standartlarini tо‘laqonli joriy etishda mazkur standartlarning mazmun va mohiyatini
chuqur о‘rganish, ularni amaliyotda qо‘llay olish, milliy standartlarni xalqaro
standartlarga muvofiqlashtirish, moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlarga
transformatsiyalash, ilg‘or xorij tajribasini mamlakatimiz iqtisodiyotiga joriy etish
kabi masalalarni hal etish uchun moliyaviy hisobot auditini yanada takomillashtirish
borasida kompleks tadqiqotlar olib borish zarurati kuchaymoqda. Rivojlangan
davlatlarda moliyaviy hisobot auditini takomillashtirishda muhimlik va risk
darajalarini aniqlash, auditorlik dalillarini tо‘plash, auditorlik fikrini shakllantirish,
xolis auditorlik xulosasini tuzish borasida keng tadqiqotlar olib borilmokda.
Mamlakatimiz auditorlik faoliyatidagi qator muammo va kamchiliklar
auditorlik faoliyatining yanada rivojlanishiga о‘z ta’sirini kо‘rsatmoqda. Shu
boisdan, mamlakatimizda jahonda umumqabul qilingan zamonaviy normalar,
standartlar, shu jumladan, moliyaviy hisobot va auditning xalqaro standartlarini
bosqichma-bosqich joriy etish asosida buxgalteriya hisobi va auditni xalqaro
standartlarga moslashtirishni taqozo etmoqda. «2017-2021 yillarda О‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yо‘nalishi bо‘yicha Harakatlar
strategiyasi»da yurtimizda investitsiya muhitini takomillashtirish, mamlakat
iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy, eng avvalo, tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri xorijiy
investitsiyalarni faol jalb etish, korporativ boshqaruvning zamonaviy standart va
usullarini joriy etish, korxonalarni strategik boshqarishda aksiyadorlarning rolini
kuchaytirish borasida muhim vazifalar belgilangan.
Keyingi yillarda dunyo mamlakatlarida auditorlik faoliyatining kо‘p pog‘onali
tizimini tashkil etuvchi davlat auditi, auditorlik faoliyatini nazorat qiluvchi organlar,
ichki audit institutlari, xalqaro professional assotsiatsiyalar faoliyati takomillashib
368
bormoqda va ushbu sohada faoliyat yuritayotgan auditorlar soni yildan-yilga ortib
bormoqda. Jumladan, “Sertifikatlangan jamoat buxgalterlari assotsiatsiyasi (The
Chartered Association of Certified Accountants-ACCA) 178 dan ortiq davlatlarda 700
mingta”
16
, “Amerika sertifikatlangan jamoat buxgalterlari instituti (American
Institute of Certified Public Accountants ̶ AICPA) 143 dan ortiq davlatlarda 450
mingta”
17
, “Xalqaro ichki auditorlar instituti (The Institute of Internal Auditors, IIA)
150 dan ortiq davlatlarning auditorlik faoliyatini tartibga solish jarayonida faol ishtirok
etuvchi jamoatchilik tashkilotlari, shu bilan birga, ichki audit sohasida band bо‘lgan
180 mingdan ortiq a’zoni birlashtiradi”
18
. Ta’kidlash joizki, auditorlik faoliyatining
kо‘p pog‘onali tizimini takomillashtirishda rivojlangan mamlakatlar qonunchiligi va
ilg‘or tajribasini amaliyotga joriy etish, auditorlik tashkilotlari va audit xizmatlar
bozorini tahlil qilish eng dolzarb va о‘rganilishi zarur bо‘lgan masalalardan sanaladi.
1.MAVZUGA OID ADABIYOTLARNING TAHLILI
Audit institutlari va auditorlik faoliyatini turli iqtisodiy va ijtimoiy maktablar
hamda ilmiy yo‘nalishlar, shu jumladan, hisob, nazorat va audit sohasi vakillari
tomonidan ham tadqiq etilgan.
Respublikamiz va xorijiy olimlar tomonidan rivojlangan mamlakatlarning
auditorlik faoliyatini bir qator olim va tadqiqotchilar ilmiy izlanishlar olib borganlar.
Iqtisodchi olim Dusmuratov
19
о‘zining doktorlik dissertatsiyasida quyidagicha
keltirgan: AQShda auditorlik faoliyatini huquqiy – meyoriy tartibga solishning liberal
tizimi shakllangan. Bu tizimda professional jamoat tashkilotlari yetakchi bо‘lib, ular
auditorlarni attestatsiyalash, auditorlik tekshiruvlar sifatini nazorat qilish, auditorlik
faoliyati standartlari va meyorlarini ishlab chiqadilar.
Terexov
20
tadqiqotlariga kо‘ra: AQShda auditor bо‘lib ishlashga litsenziya olish
uchun nomzod universitet ma’lumoti (kamida bakalavr darajasi) va auditorlik
16
www.accaglobal.com
xalqaro axborot sayti.
17
https://en.wikipedia.org/
xalqaro axborot sayti.
18
www.hocktraining.com
xalqaro sertifikatsiyalash dasturi bо‘yicha axborot sayti.
19
Dusmuratov R.D О‘zbekistonda auditorlik faoliyatining shakllanishi va uning uslubiyotini
takomillashtirish – iqtisod fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun dissertatsiyа. (2008)
20
ТереховА.А. (2001) Аудит: перспективы развития. М.:«Финансы и статистика»,– 560 с.
369
tashkilotida ma’lum amaliy ish stajiga ega bо‘lishi hamda malakaviy imtihon
topshirishi lozim. Uning mutaxassislik bо‘yicha ish staji, unga aynan qaysi shtatda
litsenziya berilishiga va ma’lumotiga bog‘liq bо‘lib, ammo bu da’vogar odatda
auditorlik tashkilotida auditor assistenti bо‘lib ishlagan bir necha yildan iborat.
Iqtisodchi olim Axmedjanov
21
fikriga kо‘ra, AQShning qonun hujjatlarida
auditning quyidagi turlari ajratilgan: ichki audit, davlat auditi, boshqaruv auditi va
tartibga soluvchi organlar auditi. Ichki audit mustaqil auditorlarning xо‘jalik
yurituvchi subyektlar manfaatlarida amalga oshiriladigan, xо‘jalik yurituvchi
subyektlar ishini tekshirish va baholashga qaratilgan faoliyatidir.
Karimov va boshqalarning
22
xalqaro audit nomli darsliklarida quyidagilar
keltirib о‘tilgan: AQShda standartlarni ishlab chiqish bilan moliyaviy hisobot
standartlarini ishlab chiquvchi kengash (FASB) shug‘ullanadi. Ushbu standartlarning
amalda qо‘llanilishini nazorat qilish hukumatning Qimmatli qog‘ozlar va birjalar
bо‘yicha komissiyasi (SEC) zimmasiga yuklatilgan. FASB va SECning о‘zaro
hamkorligi tufayli AQShda audit standartlari qо‘llanilishining samarali mexanizmi
yaratilgan.
Yevropa mamlakatlarining auditorlik faoliyatini
ilmiy-nazariy,
metodologik, amaliy jihatlari xorijlik va о‘zbekistonlik iqtisodchi olimlar tomonidan
tadqiq qilingan hamda tegishli ilmiy xulosalar, amaliy tavsiyalar shakllantirilgan.
Xorijlik olimlar V.V. Myasnikov, N. D Pogosyan ilmiy ishlarida yevropa
mamlakatlarining auditorlik faoliyati о‘rganilgan va tadqiq qilingan.
О‘zbekistonlik
iqtisodchi
olimlar
K.B.Axmedjanov,
I.Yakubov,
R.D.Dusmuratov, A. Karimov, F. Islomov va A. Avloqulovlarning ilmiy asarlarida va
о‘quv darsliklarida atroflicha sо‘z yuritgan.
Iqtisodchi olimlar K.B.Axmedjanov va I. Yakubovlarning “Audit asoslari”
darslikda quyidagicha bayon qilingan
23
: Hozirda Buyuk Britaniyada audit sohasini
tartibga soluvchi, auditning metodik asoslarini yaratuvchi va audil standartlarini
21
Axmedjanov K.B. Xо‘jalik yurituvchi subyektlarda ichki audit metodologiyasini takomillashtirish – iqtisod
fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiyasi/ Toshkent.(2016).
22
Karimov, F. Islomov va A. Avloqulov: Xalqaro audit/ darslik/ Toshket- 2015 / 397 bet..
23
К. Axmedjanov, I. Yakubov: Audit asoslari/ darslik/ Toshkent-2010/ 291 bet.
370
ishlab chiquvchi tashkilol 1880-yilda tashkil topgan Angliya va Uelsda Qasamiyod
Qilgan Buxgalterlar Instituti (ICAEW) va Qasamiyod Qilgan Diplomli Buxgal-terlar
Uyushmasi (ACCA) hisoblansa, AQShda Amerika Sertilikatlangan Jamoat
Buxgalterlari Instituti (AICPA) shu vazifani amalga oshiradi.
Iqtisodchi olimlar A. Karimov, F. Islomov va A. Avloqulovlarning xalqaro audit
nomli darsliklarida quyidagini keltirib о‘tilgan
24
:
“Auditor iqtisodiyot va ishlab chiqarishni tashkil etishning barcha sohalarida
malakali maslahatchi bо‘lishi lozim. U korxonaga keng ma’noda maslahat beradi va
shu bilan birga iqtisodiy, moliyaviy, tashkiliy va huquqiy xarakterdagi muammolarni
kо‘ra olishi va ularni hal etishning eng oqilona yо‘llarini izlab topa olishi lozim”
|
