Konseptual asoslar
da IASB hisob-kitobning noaniqligi
ma’lumotlarning adolatli taqdimotiga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan omil ekanligini
tan oldi. Masalan, ba’zi hollarda, tegishli ma’lumotlar yuqori darajadagi taxminiy
398
noaniqlikka ega bo’lishi mumkin, bu esa uning foydaliligini kamaytirishi mumkin.
Bunday hollarda, biroz kamroq ahamiyatga ega bo’lgan va taxmin qilinadigan
noaniqlikka ega bo’lgan ma’lumot afzalroq bo’lishi mumkin.
Bundan tashqari, 2010-yilgi Kontseptual asoslarda “shaklga nisbatan
mazmunning ustunligi (ingliz tilida “substance over form”)” tushunchasi
ma’lumotlarning haqiqiy taqdim etilishining alohida tarkibiy qismi sifatida
ta’kidlanmagan, natijada ba’zi foydalanuvchilar ushbu kontseptsiya endi ahamiyati
yo’q deb o’ylashlariga olib keldi. Biroq, bu IASBning maqsadi emas edi, shuning
uchun qayta ko’rib chiqilgan KAlar yana “u namoyish etishni maqsad qilgan
iqtisodiy hodisalarning mohiyatini (mazmunini) chinakamiga aks ettirish” zarurligini
anglatadi.
Kontseptual asoslarning 3-bobi “Moliyaviy hisobot va hisobot beruvchi
tashkilotlar” deb nomlanadi. 1-bobda moliyaviy hisobotning umumiy maqsadi
ko’rsatilgan bo’lsa, 2-bobda foydali moliyaviy ma’lumotlarning sifat xususiyatlari
muhokama qilingan bo’lsa, 3-8-boblarda moliyaviy hisobotlarda keltirilgan
ma’lumotlarga e’tibor qaratiladi. 3-bob yangi tahrirdagi
Konseptual asoslar
ning
yangi bobidir. U moliyaviy hisobotning ko’lami va maqsadini tavsiflaydi. Xususan,
ular moliyaviy hisobotlar hisobot beruvchi kompaniyaning aktivlari, majburiyatlari,
kapitali, daromadlari va xarajatlari to’g’risidagi ma’lumotlarni o’z ichiga olgan
moliyaviy hisobotning maxsus shakli ekanligini ko’rsatadi. Konsolidatsiyalashgan,
birlashtirilmagan va birlashtirilgan moliyaviy hisobotlar yangi tahrirdagi Kontseptual
asosda moliyaviy hisobot shakllari sifatida tan olinadi.
Shuningdek, 3-bobda hisobot beruvchi tashkilotning tavsifi berilgan. 2010 yilgi
Konseptual asoslar hisobot beruvchi tashkilot nima ekanligini va bunday
tashkilotning doirasini qanday belgilashni ko’rib chiqmadi. Hisobot beruvchi
tashkilot (ingliz tilida “reporting entity”) - bu o’z tashabbusi bilan moliyaviy
hisobotlarni tayyorlaydigan yoki tayyorlashi shart bo’lgan tashkilot va u yuridik
shaxs bo’lmasligi ham mumkin. Qayta ko’rib chiqilgan Konseptual asoslar uchun
kontseptsiyalarni ishlab chiqishda IASB 2010-yilgi Konseptual asoslar loyihasi
399
bo’yicha olingan sharhlarni, shuningdek 2015-yilgi Konseptual asoslar loyihasidagi
sharhlarni ko’rib chiqdi.
IASB moliyaviy hisobotni kim tomonidan tuzilishi yoki tayyorlanishi
kerakligini belgilash vakolatiga ega emasligini tan oldi, ammo u hisobot beruvchiga
quyidagilar to’g’risida umumiy ko’rsatma beradi:
O’z tashabbusi bilan moliyaviy hisobotlarni tayyorlaydigan yoki
tayyorlashi shart bo’lgan tashkilot;
Yuridik shaxs bo’lishi shart emas. Bu tashkilotning bir qismi bo’lish kabi
turli shakllarda bo’lishi mumkin. Hisobot beruvchi sub’ektning odatdagi huquqiy
shakli bo’lmasa, uning faoliyat doirasini aniqlash ba’zan qiyin bo’lishi mumkin.
Bunday holda, IASB foydalanuvchilarga tegishli va haqiqatga mos keladigan
ma’lumotlarga ehtiyoj borligini taxmin qilib (2-bobga binoan) ushbu tashkilotdagi
foydalanuvchilarning axborot ehtiyojlari asosida ko’lam belgilashni tavsiya qiladi.
Konseptual asoslarning “Moliyaviy hisobot elementlari” nomli 4-bobida
moliyaviy hisobotning beshta elementini - aktivlar, majburiyatlar, kapital, daromad
va xarajatlarni belgilaydi. Aktiv va passivlarning ta’riflari qayta ko’rib chiqildi.
Yangi ta’rifda aktiv iqtisodiy resurs ekanligi va korxona uchun potentsial
iqtisodiy foyda kelishini endi “kutish” kerak emasligi aniqlanadi - ular aniq yoki
hatto ehtimol bo’lishi shart emas (ammo agar shunday bo’lsa, bu mumkin aktivni
tanib olish va o’lchashga ta’sir qiladi). Asosiy farq shundaki, yangi ta’rifda
majburiyat iqtisodiy foydani yakuniy tasarruf etish emas, balki iqtisodiy resursni
o’tkazish majburiyati ekanligi aniqlanadi. Bundan tashqari, iqtisodiy foydani yo’q
qilish, yuqorida tavsiflangan aktiv ta’rifining o’zgarishiga o’xshab, endi “kutilgan”
emas.
IASB shuningdek, majburiyatni belgilashda “qochishning amaliy qobiliyati
yo’q” (ingliz tilida “no practical ability to avoid”) tushunchasini kiritdi va uni
o’lchash uchun foydalaniladigan omillar, korxonaning majburiyatining mohiyatiga
bog’liq bo’ladi, bu qiymat bo’yicha qarorlardan foydalanishni talab qiladi. 4-bob
ushbu kontseptsiyani turli holatlarda qanday qo’llashni muhokama qilishni o’z ichiga
oladi.
400
Konseptual asoslarning “Tan olish va tan olishni bekor qilish” nomli 5-bobida
moliyaviy hisobotda aktivlar va majburiyatlarni tan olish mezonlari muhokama
qilinadi va ularni qachon chiqarib tashlash yoki bekor qilish bo’yicha ko’rsatmalar
berilgan. Tan olish mezonlari 2010-yilgi MHXSning Kontseptual asoslarida qayta
ko’rib chiqilgan, ammo tan olishni bekor qilish bo’yicha ko’rsatma yangi. Chunki
2010 yilgi konseptual asoslarda tan olishni bekor qilishni aniqlanmagan yoki u
qachon sodir bo’lganligini tasvirlamagan.
Tan olish (ingliz tilida “recognition”) - bu
“aktiv, majburiyat, kapital, daromad yoki xarajat ta’rifiga javob beradigan ushbu
moddaning moliyaviy holati to’g’risidagi hisobotga yoki moliyaviy natijalar
to’g’risidagi hisobot (lar) ga kiritish uchun ob’ektni aniqlash jarayoni”. (5.1-band)
Qayta ko’rib chiqilgan 2018-yilgi МҲХС Kontseptual asoslari, agar tan olinishi
element tan olinishi va ushbu elementning adolatli taqdimoti natijasida yuzaga kelsa,
tan olinishga yaroqli ekanligini ta’kidlaydi. Bu 2010-yildagi Kontseptual asoslardan
farqli o’laroq (4.38-band), agar korxona iqtisodiy foyda keltirishi ehtimoli bo’lsa va
ob’ekt ishonchli baholanishi mumkin bo’lgan xarajat yoki qiymatga ega bo’lsa,
ob’ekt ob’ektni tan olishi kerak.
IASB uchun muammo qayta ko’rib chiqilgan Kontseptual doirada yanada izchil
tushunchalar
to’plamini
taqdim
etish
uchun
to’g’ridan-to’g’ri
foydali
ma’lumotlarning sifat xususiyatlariga ishora qilishdir. Tan olishni bekor qilish (ingliz
tilida “derecognition”) - bu «tan olingan aktiv yoki majburiyatni to’liq yoki qisman
korxonaning moliyaviy holati to’g’risidagi hisobotidan olib tashlash”. (5.26-band).
Shuni ta’kidlash kerakki, tan olishni bekor qilish odatda quyidagi holatlarda
sodir bo’ladi:
xo’jalik yurituvchi sub’ekt tan olingan aktivni to’liq yoki qisman nazoratini
yo’qotganda aktiv bilan.
majburiyat bilan, agar korxona endi mavjud majburiyatga ega bo’lmasa va
to’liq yoki qisman tan olingan bo’lsa.
Konseptual asoslarning
“Baholash” nomli 6-bobida baholashning turli usullari,
ular taqdim etgan ma’lumotlar va baholash usulini tanlashda e’tiborga olish kerak
bo’lgan omillar tasvirlangan. 2010-yilgi Kontseptual doirada baholash bo’yicha
401
batafsil ko’rsatma berilmagan. Turli xil omillarni hisobga olish turli aktivlar,
majburiyatlar, daromadlar va xarajatlarni baholashning turli usullariga olib kelishi
mumkin. Qayta ko’rib chiqilgan UFRSning kontseptual asoslarini ishlab chiqishda
IASB baholashning yagona usulini o’rnatish-qilmaslikni ko’rib chiqdi. Shu bilan
birga, u har xil baholash usullari turli xil sharoitlarda foydalanuvchilarga foydali
ma’lumotlarni taqdim etishi mumkin degan xulosaga keldi.
Shuning uchun baholash usullarining ikkita toifasi aniqlandi:
Avvalgi (asl) narxiga qarab baholash (ref. 6.4-6.9-bandlar).
Joriy (qayta baholangan) tannarxga asoslangan holda baholash (6.10-
6.22-bandlar).
Avvalgi qiymat ko’rsatkichlari (ingliz tilida “‘historical cost”) buxgalteriya
ob’ektlari to’g’risida ma’lumot beradi, ular bitim yoki hodisaning tarixiy
(boshlang’ich) miqdori asosida shakllanadi. Shunday qilib, aktiv uchun bu aktivni
sotib olish / yaratishda yuzaga keladigan xarajatlarning qiymati bo’ladi.
Majburiyat
uchun bu majburiyat qabul qilinganda olingan kompensatsiya miqdori bo’ladi. Ham
aktiv, ham majburiyatning qiymati vaqt o’tishi bilan yangilanadi, masalan, aktivni
iste’mol qilish yoki majburiyatning bajarilishi, yoki aktivga zarar etkazadigan yoki
og’ir majburiyatni keltirib chiqaradigan har qanday hodisalarning ta’siri. Joriy qiymat
ko’rsatkichlari (ingliz tilida “current value’”) - buxgalteriya hisobi ob’ektlari
to’g’risida baholash kunidagi joriy sharoitlarni aks ettirish uchun yangilangan pul
ma’lumotlarini taqdim etadi. Ushbu toifadagi baholash texnikasi tarkibiga “adolatli
qiymat”, “foydalanishdagi qiymat”, mashq qiymati va joriy qiymat kiradi.
Yangi tahrirdagi Kontseptual asoslardagi adolatli qiymatning tavsifi 13-sonli
“Qiymatni o’lchash” MHXSga mos keladi va foydalanish qiymati va samaradorlik
qiymati 36-sonli “Aktivlarning zaiflashishi” MHXSga asoslanadi.
Oldingi boblarga muvofiq, baholash usulini tanlashda e’tiborga olish kerak
bo’lgan omillar foydali ma’lumotlarning sifat xususiyatlariga - taqdimotning
dolzarbligi va to’g’riligiga mos keladi: Baholash asosida berilgan ma’lumotlarning
dolzarbligi (ingliz tilida “relevance of information”) aktiv yoki majburiyat
xususiyatlariga va ularning kelajakdagi pul oqimlariga qo’shgan hissasiga bog’liq.
402
Baholash usuli yordamida taqdim etilgan ma’lumotlarning ishonchli namoyishi
(ingliz tilida “faithful representation”) baholashda nomuvofiqlik va noaniqlikka duch
keladi.
Kompaniya uchun baholash usulini tanlashda ma’lumotlarning mohiyatini -
moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda yoki moliyaviy faoliyat to’g’risidagi
hisobotda taqdim etilishini hisobga olish kerak. Xarajatlar baholash usulini tanlashni
cheklaydi. IASB ushbu omillarning barchasini hisobga olgan holda turli aktivlar,
majburiyatlar, daromadlar va xarajatlar uchun turli xil baholash usullarini tanlashga
olib kelishi mumkinligini tan oladi.
Konseptual asoslarning 7-bobi - “Axborotni taqdim etish va ochiqlash” deb
nomlanadi. Axborotni taqdim etish va ochiqlash 2010-yilgi MHXS konseptual
asoslarida ko’rib chiqilmagan. IASB tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni
ko’rsatdiki, moliyaviy hisobot orqali samarali aloqa ma’lumotni dolzarbligini
asoslaydi va tashkilotning moliyaviy holatini adolatli taqdim etishga yordam beradi.
Asos sifatida barcha daromadlar va xarajatlar daromadlar to’g’risidagi hisobotga
kiritilishi kerak.
Yangi tahrirdagi konseptual asoslarda ma’lumotni qanday taqdim etish va
moliyaviy hisobotda ochib berish kerakligini tavsiflovchi tushunchalar qo’shildi:
Moliyaviy hisobotda axborot qanday taqdim etilishi va oshkor etilishini
tavsiflovchi tushunchalar.
IASB ularni daromadlar to’g’risidagi hisobotga kiritish to’g’risida qaror
qabul qilishda foydalanadigan daromadlar va xarajatlarni tasniflash bo’yicha
ko’rsatmalar.
IASB uchun boshqa yalpi daromad (OCI – inglizchada “
other
comprehensive income”
) tarkibiga kiritilgan daromadlar va xarajatlar keyinchalik
foyda yoki zararga qachon va qanday olinishi to’g’risida ko’rsatma.
Bu bobda Foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotni ifodalovchi “Moliyaviy
natijalar to’g’risidagi hisobot(lar)” (ingliz tilida “statement(s) of financial
performance”) atamasi kiritildi. Foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot
kompaniyaning moliyaviy ko’rsatkichlari to’g’risida ma’lumot olishning asosiy
403
manbai hisoblanadi. Odatda barcha daromadlar va xarajatlar tegishli tarzda
tasniflanishi hamda foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotga kiritilishi kerak.
Konseptual asoslarning “Kapital va kapital miqdorini saqlash tushunchalari”
nomli 8-bobining mazmuni 2010-yilgi UFRS kontseptual tizimidan o’zgarishsiz
ko’chirilgan. IASB ushbu qismni yangilash qayta ko’rib chiqilgan Konseptual
asoslarni tugatishni kechiktirishi mumkin deb qaror qildi. Biroq, bu kontseptsiyalarni
moliyaviy hisobot uchun muhim bo’lgani uchun ularni qayta ko’rib chiqilgan
Konseptual asoslarlarda saqlash maqsadga muvofiqligi to’g’risida kelishib olindi.
Ammo, agar kerak bo’lsa, IASB bu tushunchalarni kelajakda qayta ko’rib chiqishi
mumkin.
Foydali ma’lumotlar konseptsiyasi (tegishli va to’g’ri taqdim etilgan)
Konseptual asoslarning barcha bo’limlarida izchil tarqatiladi va oxir-oqibat
moliyaviy ma’lumotlarni turli manfaatdor tomonlar uchun yanada foydali qiladi.
Xulosa
. Moliyaviy hisobotning kontseptual asosi MHXSning bir qismi
bo’lmagan, lekin ular bilan bevosita bog’liq bo’lgan qo’llab-quvvatlovchi hujjatdir.
Moliyaviy hisobotning Konseptual asoslarida bayon etilgan tamoyillarga amal qilish
kerak. Kontseptual asosni yaratish va undan foydalanishning boshqa maqsadlari
ta’kidlangan:
Kontseptual asos Xalqaro IASBga yangi standartlarni yaratishda yordam
beradi;
ular milliy standartlarni shakllantirish uchun asos sifatida ishlatilishi
mumkin;
auditorlarga moliyaviy hisobotlarning UFRSga muvofiqligi to’g’risida
xulosalar tuzishda yordam berish;
UFRSga muvofiq tayyorlangan hisobotlarda taqdim etilgan ma’lumotlarni
to’g’ri talqin qilishga hissa qo’shish va boshqalar.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 fevraldagi “Moliyaviy
hisobotning xalqaro standartlariga o’tish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar
to’g’risida”gi PQ-4611-sonli Qaroriga ko’ra aksiyadorlik jamiyatlari, tijorat banklari,
sug’urta tashkilotlari va yirik soliq to’lovchilar toifasiga kiritilgan yuridik shaxslar
404
2021 yil 1 yanvardan boshlab, buxgalteriya hisobi yuritilishini Moliyaviy hisobotning
xalqaro standartlari (MHXS) asosida tashkil etadi va 2021 yil yakunlaridan boshlab,
moliyaviy hisobotni MHXS asosida tayyorlashga o’tdi.[1]
MHXSni qabul qilish va unga muvofiq hisobot taqdim etish global bozorda
yagona moliyaviy axborot almashish muhitini yaratadi. Bu jarayon o’z navbatida,
axborot shaffofligi, hisobdorlik va iqtisodiy samaradorlikning oshishiga xizmat
qiladi. Shuningdek, MHXS qo’llanishi bozor likvidligi yaxshilanishi, kapital
bozorlarining rivojlanishi, qimmatli qog’ozlar bozorlarida savdolar ko’lamining
kengayishi, xorijiy investitsiyalarning milliy bozorga kirib kelishi va investorlarni
himoya qilishning takomillashishiga olib keladi. Shuni ta’kidlab o’tish joizki, ushbu
ijobiy natijalarga erishish uchun MHXSni milliy bozorda samarali tatbiq etish chora-
tadbirlarni amalga oshirish lozim bo’ladi.
MHXSni tatbiq etish bo’yicha Yevropa davlatlarining tajribasini o’rganish va
ushbu jarayondagi muammolar va istiqbollarni adolatli baholash O’zbekistondagi
kompaniyalarning MHXSga muvofiq buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy
hisobot tuzish jarayoniga o’tish davrida katta imkoniyat hisoblanadi.
Har qanday islohotning to’g’ri, o’z vaqtida yuritilishi kadrlar masalasiga,
ularning sifatiga bog’liq. Mutaxassislarni xalqaro standartlar bo’yicha tayyorlash
orqali, MHXSga o’tishni jadallashtirishga va moliyaviy hisobotlarning shaffofligi
ta’minlanishiga erishiladi. Moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlari sohasida
mutaxassislarni
tayyorlash
bo’yicha
jahonning
muvaffaqiyatli
tajribalarini
ommalashtirish hamda sohaga oid oliy ta’lim muassasalarining o’quv dasturlarini
bosqichma-bosqich xalqaro akkreditasiya¬dan o’tkazish yuzasidan buxgalteriya
hisobi sohasidagi xalqaro tashkilotlar bilan o’zaro hamkorlikni kengaytirishga ham
ustuvor vazifa sifatida qaraladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 fevraldagi “Moliyaviy
hisobotning xalqaro standartlariga o’tish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar
to’g’risida”gi PQ-4611-sonli Qarori /
| 