Iqtisodiyotni raqamlashtirish sharoitida buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va auditni xalqaro standartlar asosida rivojlantirish muammolari va istiqbollari

394 
MHXS bo’yicha moliyaviy hisobotning Konseptual asosi mazmuni 4 ta 
yo’nalishni o’z ichiga oladi:
Moliyaviy hisobotning maqsadlari.

Foydali moliyaviy hisobotning sifat xususiyatlari.

Belgilangan mezonlar bo’yicha ma’lumotlarning joriy va potentsial 
investorlar, kreditorlar va boshqa kreditorlar uchun foydaliligi baholanadi. Iqtisodiy 
resurslar, operatsiyalar va tashkilotga qo’yiladigan talablar to’g’risidagi standart 
ma’lumotlarga qo’shimcha ravishda, hisobotlar rivojlanish strategiyalari, investitsion 
taxminlar va boshqa bashoratli tahlillarni o’z ichiga olishi mumkin.

Moliyaviy hisobotni tashkil etuvchi elementlarni tan olish va o’lchash 
tamoyillari.

Kapital tushunchasi va uning qiymatini saqlash (moliyaviy holat, 
aktivlar, majburiyatlar, o’z kapitali va boshqalar). 
MHXSning konseptual asoslarining mazmuni: 

IASB 2018-yil 29-martda qayta ko’rib chiqilgan Moliyaviy hisobot 
asoslarini e’lon qildi. 

Konseptual asos moliyaviy hisobotlarni tayyorlash, MHXSni o’rnatish, 
izchil hisob siyosatini ishlab chiqish bo’yicha ko’rsatmalar va standartlarni 
tushunishda va izohlashda yordam beradigan to’liq tushunchalar to’plamini taqdim 
etadi. 

Konseptsiya doirasidagi o’zgarishlar ma’lum bir operatsiya yoki 
hodisaga hech qanday standart tatbiq etilmagan holatlarda MHXSning qo’llanilishiga 
ta’sir qilishi mumkin. 

Yangi tahrirdagi Konseptual asos (2018) IASB (International 
Accounting Standards Board - MHXS Kengashi) va IFRIC (International Financial 
Reporting Interpretations Committee - (MHXS sharhi bo’yicha Qo’mita) uchun 
darhol kuchga kiradi. Hisob siyosatini Kontseptual asoslar asosida tuzadiganlar 
uchun ular 2020-yil 1-yanvardan yoki undan keyin boshlanadigan yillik davrlar 
uchun amal qiladi. 

395 
Yangi tahrirdagi versiyada 1989-yilda chiqarilgan va qisman 2010-yilda qayta 
ko’rib chiqilgan avvalgi hujjatdagi keng qamrovli o’zgarishlar mavjud. Oldingi 
MHXS (2010-yil) uchun kontseptual asos noaniqliklar mavjudligi, ba’zi muhim 
tushunchalarni chiqarib tashlanganligi va IASBning hozirgi tafakkuri nuqtai 
nazaridan eskirgani uchun tanqid qilingan. IASB tomonidan 2011-yilda muhokama 
qilingandan so’g, 2012-yil sentabr oyida IASB ish rejasiga Kontseptsiya asoslari 
loyihasi qo’shildi. Shundan keyin IASB 2013-yil iyul oyida muhokama loyihasini va 
2015-yil iyunida dastlabki loyihasini e’lon qildi.[8] 
2018 yil 29 martda Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari bo’yicha Kengash 
qayta ko’rib chiqilgan Moliyaviy hisobotning konseptual asoslari (Konseptual 
asoslar) - bo’yicha moliyaviy hisobot konsepsiyalarining keng qamrovli to’plamini 
chiqardi. 
Qayta ko’rib chiqilgan Konseptual asoslarda bir qator asosiy ijobiy 
o’zgarishlar taqdim etilgan: 

baholash konsepsiyalari, shu jumladan baholash asoslarini tanlashda 
hisobga olish lozim bo’lgan omillar; 

aхborotni taqdim etish va ochib berish konsepsiyalari, shu jumladan 
daromadlar va хarajatlarni boshqa jami daromadda qachon tasniflash; 

moliyaviy hisobotlardagi aktivlar va majburiyatlarni tan olmay qo’yishga 
doir qo’llanma; 

aktiv va majburiyat ta’riflari; 

aktivlar va majburiyatlarni moliyaviy hisobotlarga kiritish mezonlari; 

tushuntirisjlar:

konservatizm (ingliz tilida “prudence”); 

mas’ul boshqaruv (ingliz tilida “stewardship”); 

noaniq baholash (ingliz tilida “measurement uncertainty”) 

mazmunning shakldan ustunligi (ingliz tilida “substance over form”) 
Kengash Konseptual asoslarni qayta ko’rib chiqishda Konseptual asoslar 
foydalanuvchilar uchun naf keltirishini ko’zlab, yuqori darajadagi konsepsiyalarni 
taqdim etish bilan yetarli dalillarni taqdim etish o’rtasida muvozanatga erishishga 

396 
urindi. Kengash Konseptual asoslarni MHXSni ishlab chiqishda ko’mak beruvchi 
amaliy dastak deb biladi. Konseptual asoslarни qayta ko’rib chiqishdan maqsad 
quyidagilar edi: 

kamchiliklarni to
’
ldirish
 
– masalan, baholash boʻyicha qo’llanma, 
aхborotni taqdim etish va ochib berish; 

yangilash
– masalan, aktiv va majburiyat ta’riflari; 

tushuntirish
– masalan, noaniq baholashning ahamiyati. 
Bu ish yakunida yangilangan Konseptual asoslar – MHXS bo’yicha moliyaviy 
hisobot konsepsiyalarining keng qamrovli to’plami chiqarildi.
Yangi tahrirdagi 
Konseptual asoslarda “Qarorlar qabul qilish asoslari (xulosalar)” qo’shiladi.
IASB shuningdek, yangi tahrirdagi Konseptual asoslargada “MHXSdagi 
kontseptual asoslarga havolalarga o’zgartirishlar” nomli alohida qo’shimcha hujjat 
qabul qildi. Ko’pgina hollarda, standartlar yangi tahrirdagi Konseptual asoslardagi 
havolalarni yangilaydi. Shu bilan birga, o’zlarining tartibga soluvchi hisob-varaqlar 
balansini ta’minlash uchun hisob siyosatida 3-sonli “Biznesni birlashtirish” MHXS 
uchun va 8-sonli “Buxgalteriya hisob-kitoblarida o’zgarishlar va xatolar hisob 
siyosati” MHXSni qo’llaydiganlar uchun istisno mavjud. 
Kontseptual asoslar MHXS hisoblanmaydi va uning biron bir konsepsiyasi 
standartning konsepsiyasi yoki talablarini qayta belgilamaydi. Kontseptual 
asoslarning maqsadi MHXSni ishlab chiqishda yordam berish, boshqa standartlar 
qo’llanilmaganda, izchil hisob siyosatini ishlab chiquvchilarga va barcha tomonlarga 
standartlarni tushunishda va izohlashda yordam berishdir. 
Konseptual asoslar 8 bobdan iborat. 
Konseptual asoslarning “Moliyaviy hisobotning maqsadi” nomli 1-bobida 
moliyaviy hisobotning maqsadi, ushbu maqsadga erishish uchun zarur bo’lgan 
ma’lumotlar va moliyaviy hisobotdan foydalanadiganlar tasvirlangan. Ushbu bob 
2010-yilgi MHXS Kontseptual asoslari doirasida chiqarilgan bo’lib, uning 
tushunchalari ba’zi bir qo’shimchalar va tushuntirishlar bilan qayta ishlangan 
Konseptual asoslarga o’tkazildi. 

397 
“Mulkdorlar manfaatlarini ko’zlovchi boshqaruv faoliyati” atamasining 2010- 
yildagi 
Konseptual 
asoslardan 
olib 
tashlanganligi 
foydalanuvchilarni 
bu 
menejerlarning mulkdorlar oldida hisobdorligini baholash zarurati e’tiborsiz 
qoldirilayotganligini anglatadi, degan xavotirga soldi. Shuning uchun IASB 
Konseptual asoslarning 2018-yilgi tahririda menejerning mulkdor manfaatini 
ko’zlovchi faoliyati kontseptsiyasini qayta tikladi. 
IASB boshqaruv samaradorligini o’lchash uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni 
aniqlaydi va foydalanuvchilarga kompaniyaning kelajakdagi sof pul oqimlarini 
taxmin qilishlari kerak bo’lgan boshqa ma’lumotlardan ajratib turadi. Ikkala turdagi 
ma’lumot ham kompaniyaning resurslarini taqsimlash to’g’risida qaror qabul qilishda 
foydali bo’lgan va shu sababli moliyaviy hisobot maqsadiga erishish uchun zarur 
bo’lgan ma’lumotlarni taqdim etish uchun zarurdir. 
Konseptual asoslarning 2-bobi - “Foydali moliyaviy ma’lumotlarning sifat 
xususiyatlari”da moliyaviy ma’lumotni foydali qiladigan omillar tushuntiriladi, ya’ni 
ma’lumotlar tegishli bo’lishi va moliyaviy ma’lumotlarning mohiyatini adolatli aks 
ettirishi kerak. Ushbu bob, shuningdek, 2010-yilgi Konseptual asoslarga kiritilgan va 
2018-yilgi tahrir paytida jiddiy o’zgarishlarga duch kelmagan, ammo ba’zi bir 
o’zgarishlar qilingan. Foydali ma’lumotlar tegishli bo’lishi va moliyaviy 
ma’lumotlarning mohiyatini haqiqiy aks ettirishi kerak. IASB ehtiyotkorlik (ingliz 
tilida “prudence”) tushunchasini qayta tikladi va moliyaviy ma’lumotlarning 
foydaliligini baholashda o’lchovning noaniqligi (ingliz tilida “‘measurement 
uncertainty”) tushunchasiga aniqlik kiritdi. IASB ta’kidlashicha, targ’ibot ishlari 
davomida foydalanuvchilar “ehtiyotkorlik”ni turlicha tushunishadi va ushbu 
kontseptsiyani 
2010 
yilgi 
Kontseptual 
asoslardan 
o’chirib 
tashlash 
foydalanuvchilarda 
chalkashliklarni 
keltirib 
chiqardi. 
IASB 
ma’lumotning 
betarafligini qo’llab-quvvatlash uchun ehtiyotkorlik kontseptsiyasini ko’rib chiqdi va 
ehtiyotkorlikni “noaniqlikka qarshi qaror chiqarishda ehtiyot bo’lish” deb ta’riflaydi.
Qayta ko’rib chiqilgan 

Download 8,84 Mb.