420
(1-jadval).
Xalqaro standartlar asosida korxonalarda ayrim aktivlar hisobini yuritish
uchun tavsiya etilayotgan schyotlar tizimlari
39
A
k
ti
v
n
in
g
tu
r
i
K
od
- l
ar
i
Amaldagi buxgalteriya
schyotlar rejasining
shaklida
Aktivlarni tarkibi
A
k
ti
v
n
in
g
tu
r
i
K
od
- l
ar
i
Tadqiqotlar asosida taklif
qilingan shaklida
Aktivlarni tarkibi
A
sos
iy
vos
it
al
ar
011
0
Yer
A
sos
iy
vos
it
al
ar
0110 Yer
011
1
Yerni obodonlashtirish
0111 Yerni obodonlashtirish
011
2
Moliyalanadigan lizing
shartnomasi
bo‘yicha
olingan
asosiy
vositalarni o‘zlashtirish
0112 Moliyalanadigan
lizing
shartnomasi bo‘yicha olingan
asosiy vositalarni o‘zlashtirish
012
0
Binolar, inshootlar va
uzatkich moslamalar
0120 Binolar, inshootlar va uzatkich
moslamalar
013
0
Mashina va uskunalar
0130 Mashina va uskunalar
014
0
Mebel va ofis jihozlari
0140 Mebel va ofis jihozlari
015
0
Kompyuter jihozlari va
hisoblash texnikasi
0150 Kompyuter
jihozlari
va
hisoblash texnikasi
016
0
Transport vositalari
0160 Transport vositalari
017
0
Ish hayvonlari
0190 Boshqa asosiy vositalar
017
Mahsuldor hayvonlar
0199 Konservasiya qilingan asosiy
39
Muallifning tadqiqoti asosida tuzilgan
421
1
vositalar
018
0
Ko‘p yillik ekinlar
-
-
019
0
Boshqa asosiy vositalar
-
-
019
9
Konservasiya qilingan
asosiy vositalar
-
-
B
iol
ogi
k
akt
ivl
ar
0170 Ish hayvonlari
0171 Mahsuldor hayvonlar
0180 Ko‘p yillik ekinlar
K
A
P
IT
A
L
Q
O
‘Y
IL
M
A
L
A
R
081
0
Tugallanmagan qurilish
K
api
ta
l
inve
st
is
iya
la
rni
hi
sobga
ol
u
vc
hi
s
c
h
y
o
tl
a
r
0800 Kapital investisiyalar
082
0
Asosiy vositalarni sotib
olish
0810 Kapital qurilish, kengaytirish,
rekonstruksiya
qilish
va
ularga
kiritilgan
kapital
investisiyalar
083
0
Nomoddiy
aktivlarni
sotib olish
0811 Yangi obyektlar qurish va
unga kiritilgan kapital
investisiyalar
084
0
Asosiy
podani
shakllantirish
0812 Mavjud obyektlarni
kengaytirish va unga kiritilgan
kapital investisiyalar
085
0
Yerni
obodonlashtirishga
kapital qo‘yilmalar
0813 Mavjud obyektlarni
rekonstruksiya qilish va unga
kiritilgan capital investisiyalar
086
0
Uzok
muddatli
ijara
shartnomasi
bo‘yicha
olingan
asosiy
vositalarga
kapital
0820 Asosiy vositalarni xarid qilish
va unga kiritilgan kapital
investisiyalar
422
qo‘yilmalar
089
0
Boshqa
kapital
qo‘yilmalar
0821 Yangi texnika va texnologik
liniyalarni xarid qilish hamda
unga kiritilgan kapital
investisiyalar
0823 Ko‘chmas mulkni xarid qilish
va unga kiritilgan kapital
investisiyalar
0824 Boshqa asosiy vositalarni xarid
qilish va unga kiritilgan kapital
investisiyalar
0830 Nomoddiy
aktivlarni
zamonaviylashtirish va unga
kiritilgan
kapital
investisiyalarni
hisobga
oluvchi schyotlar
0831 Ilmiy
tadqiqot
ishlari
(ishlanmalari),
tajriba
konstruktorlik ishlanmalari va
ularga
kiritilgan
kapital
investisiyalar
0832 Faoliyatni lisenziyalash va
unga kiritilgan kapital
investisiyalar
0840 Biologik aktivlarni
zamonaviylashtirish va unga
kiritilgan kapital investisiyalar
0841 Ishchi xayvonlarni
parvarishlashga kapital
423
investisiyalar
0842 Mahsuldor hayvonlarni
parvarishlashga kapital
investisiyalar
0843 Ishchi xayvonlarni sotib
olishga kapital investisiyalar
0844 Mahsuldor xayvonlarni sotib
olishga kapital investisiyalar
0850 Yerni obodonlashtirish va
unga kiritilgan kapital
investisiyalar
0860 Moliyaviy ijara shartnomasi
bo‘yicha
asosiy vositalarni
xarid qilish va ularga kiritilgan
kapital investisiyalar
0890 Boshqa kapital nvestisiyalar
Xulosa va takliflar
Amaldagi buxgalteriya balansining joriy aktivlar qismini ham ilg‘or xorijiy
tajribalar hamda xalqaro standartlar asosida takomillashtirish taqozo etmoqda
1-
son BHXS “Moliyaviy hisobotni taqdim etish”da 54-bandida “Savdo va
boshqa debitorlik qazlari”ni aks ettirish talab etilgan. Ushbu standartning 78-bandida
esa debitorlik qarzlarini moliyaviy hisobotda aks ettirish bilan bog‘liq yana bir qoida
aks ettirilgan. Unga muvofiq, “debitorlik qarzlari xaridor va buyurtmachilarning
qarzlari, bog‘liq tomonlarning qarzlari, oldindan to‘lovlarning summasi va boshqa
summalarga ajratilgan holda detallashtirilishi” lozimligi qayd etilgan. Xalqaro
standartlarga muvofiq savdo va boshqa debitorlik qarzlari moliyaviy aktivlar
tarkibiga kiritilgan. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, buxgalteriya balansida debitorlik
qarzlarini quyidagi tasnifda aks ettirish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda jahon bozorida tabiiy-toza oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan
424
talab kundan-kunga ko‘payib, bu dunyo mamlakatlari oldiga mavjud tabiiy
resurslardan samarali foydalanish va ilmiy asoslangan innovasion texnologiyalarni
qo‘llagan holda tobora o‘sib borayotgan ehtiyojni qondirish masalasini qo‘ymoqda.
Shu sababli ham jahon iqtisodiyotida cheklangan resurslar taqchilligi muammosi
biologik aktivlardan samarali foydalanishni taqozo etadi. Xalqaro hisob va hisobot
amaliyotida “biologik aktivlar” moliyaviy hisob va hisobotning muhim obekti sifatida
tan olinadi.
Biroq, hozirgi paytda hisob va hisobot tizimida qo‘llanilayotgan hisobotlarda
qishloq xo‘jalik korxonalarning biologik aktivlari to‘g‘risidagi ma’lumotlari axborot
foydalanuvchilarning talablariga to‘liq javob beradi deb bo‘lmaydi.
Bu esa, o‘z navbatida, moliyaviy hisobotlarning ishonchli va ahamiyatli axborot
berish borasidagi foydalilik (naflik) darajasini ma’lum darajada pasayishiga sabab
bo‘ladi. Xo‘jalikni operasion faoliyati va boshqaruv tizimi samaradorligini xolis
auditorlar tomonidan baholashda ham ko‘plab qiyinchiliklarni tug‘diradi.
Biologik aktivlar hisobini xalqaro standartlar talablariga moslashtirish, biologik
aktivlar
hisobiga
doir
rivojlangan
mamlakatlar
tajribalaridan
samarali
foydalanilishiga erishish bu barcha mamlakatlar uchun hozirgi kunning eng muhim
va dolzarb masalalaridan biri bo‘lib qolmoqda.
Bizningcha aktivlar hisobini xallqaro standartlar talabiga ko‘ra yuritish uchun
aktivlar hisobini amalga oshiruvchi ishchi schyotlar rejasini ishlab chiqish maqsadga
muvofik bo‘lar edi.
Quyida mazkur schyotlarni namunaviy variantini tavsiya etildi:
Qishloq xo‘jalik korxonalarida aktivlarining xalqaro standartlarga muvofiq
tasnifi
2
Dunyo mamlakatlari iqtisodiyotning barqaror o‘sishini ta’minlashda hisob va
hisobotlarni xalqaro miqyosda muvofiqlashtirish muhim ahamiyatga ega. Hozirda
barcha mamlakatlarda qulay investision muhitni shakllantirish, iqtisodiyotning jahon
standartlariga mos keladigan milliy standartlarini yaratish maqsadida buxgalteriya
hisobining milliy standartlarini xalqaro standartlar talablariga moslashtirish,
moliyaviy hisob va hisobotni xalqaro unifikasiyasi, hisob va hisobotning muhim
425
tarkibiy qismi hisoblangan biologik aktivlar hisobining hozirgi holati, tasnifi, ularni
tan olish, baholash va hisobotlarda aks ettirishni takomillashtirish borasidagi ilmiy
ilmiy izlanishlar alohida o‘ringa ega. Olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasida
biologik aktivlar hisobining konseptual asoslari, ularni tan olish va baholash
hamda moliyaviy hisobotlarda aks ettirish metodologiyasini takomillashtirish
bo‘yicha ma’lum yutuqlarga erishib kelingan. Biroq, dunyo miqyosida biologik
aktivlar hisobiga doir ilg‘or tajribalar hamda bu boradagi xalqaro standartlar talablari
jahon iqtisodiyotida o‘z o‘rnini topishga harakat qilayotgan mamalakatlarda to‘liq
joriy qilinishiga erishilgan emas Respublikamiz iqtisodiyotida qishloq xo‘jaligi
muhim o‘rinni egallab, oxirgi yillarda bu sohaga ham xorijiy investisiyalarni keng
jalb qilinishiga qaramasdan, ushbu biologik aktivlar hisobi va auditining xalqaro
standartlar talablariga mos keladigan nazariy, tashkiliy va metodologik asoslari
to‘lig‘icha yaratilgan deb bo‘lmaydi. Jumladan, respublikamizda biologik aktivlar
hisobiga doir milliy standartlar yaratilgan emas. Biologik aktivlarning hisobi 5-
сонли Buxgalteriya hisobining milliy standarti va 4-сонли Buxgalteriya hisobining
milliy standartlarи bilan tartibga solinadi.
Moliyaviy hisobot xalqaro standartlarining joriy qilinishi moliyaviy
hisobotlardagi axborotlarning ishonchliligi va obektivligini oshirish bilan bir qatorda
xorijiy investisiyalarni mamlakatimiz iqtisodiyotiga kiritishda muhim vosita bo‘lib
xizmat qiladi.
Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirish sharoitida xo‘jalik yurituvchi
subektlarda hisob obektlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni o‘z vaqtida, to‘g‘ri va to‘liq
shakllantirish hamda boshqa korxonalar bilan bo‘ladigan hisob-kitoblarni o‘z vaqtida
amalga oshirish muhim hisoblanadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, korxonalarda kapital investisiyalar hisobini
zamon talablari asosida takomillashtirish uchun quyidagilar tavsiya etiladi.
Birinchidan,
avvalambor, 21-son Buxgalteriya hisobining milliy standartida
nazarda tutilgan 0800-«Kapital qo‘yilmalarni hisobga oluvchi schyotlar» tizimi nomi
va maqomini o‘zgartirishni maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. Bizningcha,
ushbu schyotni 0800-«Korxonani zamonaviylashtirish jarayonlari va ularga kiritilgan
426
kapital investisiyalarni hisobga oluvchi schyotlar» deb nomlash to‘g‘ridir. Mazkur
schyotning aynan shunday nomlanishi uning maqsad va maqomini to‘g‘ri ifoda
etadi, deb o‘ylaymiz. Chunki aynan shu nomdagi schyotning mavjudligi va uning
yuritilishi korxonada yuz berayotgan yangilanishlarni, bir tomondan, muhim jarayon
sifatida aks ettirishga, ikkinchi tomondan esa ularga kiritilgan kapital investisiyalar
hisobini yuritishga imkon beradi.
Ikkinchidan,
fikrimizcha, zamonaviylashtirish jarayonlari va ularga kiritilgan
kapital investisiyalarni hisobga oluvchi schyotlar tizimi tarkibiga kiruvchi schyotlar
davlatimiz siyosatida belgilangan innovasion jarayonlarning barcha yo‘nalishlari,
chunonchi, yangi obektlar qurish, mavjud obektlarni kengaytirish, rekonstruksiya
qilish va obodonlashtirish, zamonaviy asbob-uskunalar, texnika va texnologik
liniyalar, biologik aktivlar va boshqa turdagi yangi asosiy vositalarni xarid qilish,
shuningdek, mos ravishda ularga kiritilgan kapital investisiyalarni bevosita aks
ettirishga mo‘ljallangan bo‘lishi lozim. Aynan ushbu talabdan kelib chiqib,
bizningcha, amaldagi 0800-«Kapital qo‘yilmalarni hisobga oluvchi schyotlar»
tizimini tarkibi, maqomi va nomlanishi bo‘yicha restrukturizasiya qilish (o‘zgartirish)
maqsadga muvofiqdir. Korxonani zamonaviylashtirish jarayonlari va ularga
kiritiladigan kapital investisiyalar hisobi uchun biz tomonimizdan tavsiya etilayotgan
barcha schyotlar maqomiga ko‘ra aktiv, doimiy, balans schyotlar hisoblanadi,
shuningdek, ularning har biriga aniq maqsad va vazifalar yuklatiladi.
| 