Iqtisodiyotni raqamlashtirish sharoitida buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va auditni xalqaro standartlar asosida rivojlantirish muammolari va istiqbollari

420 
 (1-jadval). 
Xalqaro standartlar asosida korxonalarda ayrim aktivlar hisobini yuritish 
uchun tavsiya etilayotgan schyotlar tizimlari 
39
 
A
k
ti
v
n
in
g 
tu
r
i 
K
od
- l
ar
i
 
Amaldagi buxgalteriya 
schyotlar rejasining 
shaklida 
Aktivlarni tarkibi
A
k
ti
v
n
in
g 
tu
r
i
K
od
- l
ar
i 
Tadqiqotlar asosida taklif 
qilingan shaklida 
Aktivlarni tarkibi
A
sos
iy 
vos
it
al
ar
011
0 
Yer 
A
sos
iy 
vos
it
al
ar
0110 Yer 
011
1 
Yerni obodonlashtirish 
0111 Yerni obodonlashtirish 
011
2 
Moliyalanadigan lizing 
shartnomasi 
bo‘yicha 
olingan 
asosiy 
vositalarni o‘zlashtirish 
0112 Moliyalanadigan 
lizing 
shartnomasi bo‘yicha olingan 
asosiy vositalarni o‘zlashtirish 
012
0 
Binolar, inshootlar va 
uzatkich moslamalar 
0120 Binolar, inshootlar va uzatkich 
moslamalar 
013
0 
Mashina va uskunalar 
0130 Mashina va uskunalar 
014
0 
Mebel va ofis jihozlari 
0140 Mebel va ofis jihozlari 
015
0 
Kompyuter jihozlari va 
hisoblash texnikasi 
0150 Kompyuter 
jihozlari 
va 
hisoblash texnikasi 
016
0 
Transport vositalari 
0160 Transport vositalari 
017
0 
Ish hayvonlari 
0190 Boshqa asosiy vositalar 
017
Mahsuldor hayvonlar 
0199 Konservasiya qilingan asosiy 
39
Muallifning tadqiqoti asosida tuzilgan

421 
1 
vositalar 
018
0 
Ko‘p yillik ekinlar 
- 
- 
019
0 
Boshqa asosiy vositalar 
- 
- 
019
9 
Konservasiya qilingan 
asosiy vositalar 
- 
- 
B
iol
ogi
k 
akt
ivl
ar
0170 Ish hayvonlari 
0171 Mahsuldor hayvonlar 
0180 Ko‘p yillik ekinlar 
K
A
P
IT
A
L
 Q
O
‘Y
IL
M
A
L
A
R
081
0 
Tugallanmagan qurilish
K
api
ta
l 
inve
st
is
iya
la
rni
hi
sobga
ol
u
vc
hi
s
c
h
y
o
tl
a
r 
0800 Kapital investisiyalar 
082
0 
Asosiy vositalarni sotib 
olish 
0810 Kapital qurilish, kengaytirish, 
rekonstruksiya 
qilish 
va 
ularga 
kiritilgan 
kapital 
investisiyalar 
083
0 
Nomoddiy 
aktivlarni 
sotib olish 
0811 Yangi obyektlar qurish va 
unga kiritilgan kapital 
investisiyalar 
084
0 
Asosiy 
podani 
shakllantirish 
0812 Mavjud obyektlarni 
kengaytirish va unga kiritilgan 
kapital investisiyalar 
085
0 
Yerni 
obodonlashtirishga 
kapital qo‘yilmalar 
0813 Mavjud obyektlarni 
rekonstruksiya qilish va unga 
kiritilgan capital investisiyalar 
086
0 
Uzok 
muddatli 
ijara 
shartnomasi 
bo‘yicha 
olingan 
asosiy 
vositalarga 
kapital 
0820 Asosiy vositalarni xarid qilish 
va unga kiritilgan kapital 
investisiyalar 

422 
qo‘yilmalar 
089
0 
Boshqa 
kapital 
qo‘yilmalar 
0821 Yangi texnika va texnologik 
liniyalarni xarid qilish hamda 
unga kiritilgan kapital 
investisiyalar 
0823 Ko‘chmas mulkni xarid qilish 
va unga kiritilgan kapital 
investisiyalar 
0824 Boshqa asosiy vositalarni xarid 
qilish va unga kiritilgan kapital 
investisiyalar 
0830 Nomoddiy 
aktivlarni 
zamonaviylashtirish va unga 
kiritilgan 
kapital 
investisiyalarni 
hisobga 
oluvchi schyotlar 
0831 Ilmiy 
tadqiqot 
ishlari 
(ishlanmalari), 
tajriba 
konstruktorlik ishlanmalari va 
ularga 
kiritilgan 
kapital 
investisiyalar 
0832 Faoliyatni lisenziyalash va 
unga kiritilgan kapital 
investisiyalar 
0840 Biologik aktivlarni 
zamonaviylashtirish va unga 
kiritilgan kapital investisiyalar 
0841 Ishchi xayvonlarni
parvarishlashga kapital 

423 
investisiyalar 
0842 Mahsuldor hayvonlarni
parvarishlashga kapital 
investisiyalar 
0843 Ishchi xayvonlarni sotib 
olishga kapital investisiyalar 
0844 Mahsuldor xayvonlarni sotib 
olishga kapital investisiyalar 
0850 Yerni obodonlashtirish va 
unga kiritilgan kapital 
investisiyalar 
0860 Moliyaviy ijara shartnomasi 
bo‘yicha 
asosiy vositalarni 
xarid qilish va ularga kiritilgan 
kapital investisiyalar 
0890 Boshqa kapital nvestisiyalar 
Xulosa va takliflar 
Amaldagi buxgalteriya balansining joriy aktivlar qismini ham ilg‘or xorijiy 
tajribalar hamda xalqaro standartlar asosida takomillashtirish taqozo etmoqda 
1-
son BHXS “Moliyaviy hisobotni taqdim etish”da 54-bandida “Savdo va 
boshqa debitorlik qazlari”ni aks ettirish talab etilgan. Ushbu standartning 78-bandida 
esa debitorlik qarzlarini moliyaviy hisobotda aks ettirish bilan bog‘liq yana bir qoida 
aks ettirilgan. Unga muvofiq, “debitorlik qarzlari xaridor va buyurtmachilarning 
qarzlari, bog‘liq tomonlarning qarzlari, oldindan to‘lovlarning summasi va boshqa 
summalarga ajratilgan holda detallashtirilishi” lozimligi qayd etilgan. Xalqaro 
standartlarga muvofiq savdo va boshqa debitorlik qarzlari moliyaviy aktivlar 
tarkibiga kiritilgan. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, buxgalteriya balansida debitorlik 
qarzlarini quyidagi tasnifda aks ettirish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
Hozirgi vaqtda jahon bozorida tabiiy-toza oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan 

424 
talab kundan-kunga ko‘payib, bu dunyo mamlakatlari oldiga mavjud tabiiy 
resurslardan samarali foydalanish va ilmiy asoslangan innovasion texnologiyalarni 
qo‘llagan holda tobora o‘sib borayotgan ehtiyojni qondirish masalasini qo‘ymoqda. 
Shu sababli ham jahon iqtisodiyotida cheklangan resurslar taqchilligi muammosi 
biologik aktivlardan samarali foydalanishni taqozo etadi. Xalqaro hisob va hisobot 
amaliyotida “biologik aktivlar” moliyaviy hisob va hisobotning muhim obekti sifatida 
tan olinadi. 
Biroq, hozirgi paytda hisob va hisobot tizimida qo‘llanilayotgan hisobotlarda 
qishloq xo‘jalik korxonalarning biologik aktivlari to‘g‘risidagi ma’lumotlari axborot 
foydalanuvchilarning talablariga to‘liq javob beradi deb bo‘lmaydi. 
Bu esa, o‘z navbatida, moliyaviy hisobotlarning ishonchli va ahamiyatli axborot 
berish borasidagi foydalilik (naflik) darajasini ma’lum darajada pasayishiga sabab 
bo‘ladi. Xo‘jalikni operasion faoliyati va boshqaruv tizimi samaradorligini xolis 
auditorlar tomonidan baholashda ham ko‘plab qiyinchiliklarni tug‘diradi. 
Biologik aktivlar hisobini xalqaro standartlar talablariga moslashtirish, biologik 
aktivlar 
hisobiga 
doir 
rivojlangan 
mamlakatlar 
tajribalaridan 
samarali 
foydalanilishiga erishish bu barcha mamlakatlar uchun hozirgi kunning eng muhim 
va dolzarb masalalaridan biri bo‘lib qolmoqda. 
Bizningcha aktivlar hisobini xallqaro standartlar talabiga ko‘ra yuritish uchun 
aktivlar hisobini amalga oshiruvchi ishchi schyotlar rejasini ishlab chiqish maqsadga 
muvofik bo‘lar edi. 
Quyida mazkur schyotlarni namunaviy variantini tavsiya etildi: 
Qishloq xo‘jalik korxonalarida aktivlarining xalqaro standartlarga muvofiq 
tasnifi
2
Dunyo mamlakatlari iqtisodiyotning barqaror o‘sishini ta’minlashda hisob va 
hisobotlarni xalqaro miqyosda muvofiqlashtirish muhim ahamiyatga ega. Hozirda 
barcha mamlakatlarda qulay investision muhitni shakllantirish, iqtisodiyotning jahon 
standartlariga mos keladigan milliy standartlarini yaratish maqsadida buxgalteriya 
hisobining milliy standartlarini xalqaro standartlar talablariga moslashtirish, 
moliyaviy hisob va hisobotni xalqaro unifikasiyasi, hisob va hisobotning muhim 

425 
tarkibiy qismi hisoblangan biologik aktivlar hisobining hozirgi holati, tasnifi, ularni 
tan olish, baholash va hisobotlarda aks ettirishni takomillashtirish borasidagi ilmiy 
ilmiy izlanishlar alohida o‘ringa ega. Olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasida 
biologik aktivlar hisobining konseptual asoslari, ularni tan olish va baholash 
hamda moliyaviy hisobotlarda aks ettirish metodologiyasini takomillashtirish 
bo‘yicha ma’lum yutuqlarga erishib kelingan. Biroq, dunyo miqyosida biologik 
aktivlar hisobiga doir ilg‘or tajribalar hamda bu boradagi xalqaro standartlar talablari 
jahon iqtisodiyotida o‘z o‘rnini topishga harakat qilayotgan mamalakatlarda to‘liq 
joriy qilinishiga erishilgan emas Respublikamiz iqtisodiyotida qishloq xo‘jaligi 
muhim o‘rinni egallab, oxirgi yillarda bu sohaga ham xorijiy investisiyalarni keng 
jalb qilinishiga qaramasdan, ushbu biologik aktivlar hisobi va auditining xalqaro 
standartlar talablariga mos keladigan nazariy, tashkiliy va metodologik asoslari 
to‘lig‘icha yaratilgan deb bo‘lmaydi. Jumladan, respublikamizda biologik aktivlar 
hisobiga doir milliy standartlar yaratilgan emas. Biologik aktivlarning hisobi 5- 
сонли Buxgalteriya hisobining milliy standarti va 4-сонли Buxgalteriya hisobining 
milliy standartlarи bilan tartibga solinadi. 
Moliyaviy hisobot xalqaro standartlarining joriy qilinishi moliyaviy 
hisobotlardagi axborotlarning ishonchliligi va obektivligini oshirish bilan bir qatorda 
xorijiy investisiyalarni mamlakatimiz iqtisodiyotiga kiritishda muhim vosita bo‘lib 
xizmat qiladi. 
Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirish sharoitida xo‘jalik yurituvchi 
subektlarda hisob obektlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni o‘z vaqtida, to‘g‘ri va to‘liq 
shakllantirish hamda boshqa korxonalar bilan bo‘ladigan hisob-kitoblarni o‘z vaqtida 
amalga oshirish muhim hisoblanadi. 
Yuqoridagilardan kelib chiqib, korxonalarda kapital investisiyalar hisobini 
zamon talablari asosida takomillashtirish uchun quyidagilar tavsiya etiladi. 
Birinchidan, 
avvalambor, 21-son Buxgalteriya hisobining milliy standartida 
nazarda tutilgan 0800-«Kapital qo‘yilmalarni hisobga oluvchi schyotlar» tizimi nomi 
va maqomini o‘zgartirishni maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. Bizningcha, 
ushbu schyotni 0800-«Korxonani zamonaviylashtirish jarayonlari va ularga kiritilgan 

426 
kapital investisiyalarni hisobga oluvchi schyotlar» deb nomlash to‘g‘ridir. Mazkur 
schyotning aynan shunday nomlanishi uning maqsad va maqomini to‘g‘ri ifoda 
etadi, deb o‘ylaymiz. Chunki aynan shu nomdagi schyotning mavjudligi va uning 
yuritilishi korxonada yuz berayotgan yangilanishlarni, bir tomondan, muhim jarayon 
sifatida aks ettirishga, ikkinchi tomondan esa ularga kiritilgan kapital investisiyalar 
hisobini yuritishga imkon beradi. 
Ikkinchidan, 
fikrimizcha, zamonaviylashtirish jarayonlari va ularga kiritilgan 
kapital investisiyalarni hisobga oluvchi schyotlar tizimi tarkibiga kiruvchi schyotlar 
davlatimiz siyosatida belgilangan innovasion jarayonlarning barcha yo‘nalishlari, 
chunonchi, yangi obektlar qurish, mavjud obektlarni kengaytirish, rekonstruksiya 
qilish va obodonlashtirish, zamonaviy asbob-uskunalar, texnika va texnologik 
liniyalar, biologik aktivlar va boshqa turdagi yangi asosiy vositalarni xarid qilish, 
shuningdek, mos ravishda ularga kiritilgan kapital investisiyalarni bevosita aks 
ettirishga mo‘ljallangan bo‘lishi lozim. Aynan ushbu talabdan kelib chiqib, 
bizningcha, amaldagi 0800-«Kapital qo‘yilmalarni hisobga oluvchi schyotlar» 
tizimini tarkibi, maqomi va nomlanishi bo‘yicha restrukturizasiya qilish (o‘zgartirish) 
maqsadga muvofiqdir. Korxonani zamonaviylashtirish jarayonlari va ularga 
kiritiladigan kapital investisiyalar hisobi uchun biz tomonimizdan tavsiya etilayotgan 
barcha schyotlar maqomiga ko‘ra aktiv, doimiy, balans schyotlar hisoblanadi, 
shuningdek, ularning har biriga aniq maqsad va vazifalar yuklatiladi. 

Download 8,84 Mb.