KORPORATIV BOSHQARUV AMALIYOTI TO’ G’ RISIDA

58 
1999-yilda iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti tomonidan qabul 
qilingan korporativ boshqaruv kontseptsiyasi to‘rtta asosiy tamoyilga asoslanadi: 
adolat, mas‘uliyat, shaffoflik va javobgarlik [6]. Dastlabki ikkitasi aktsiyadorlar va 
boshqa manfaatdor tomonlarning huquqlarini himoya qilishni ta‘minlaydigan aniq 
huquqiy jihatga ega, qolgan ikkitasi: shaffoflik va javobgarlik – korporativ hisobot 
tizimida aks ettirilgan barcha muhim masalalar bo‘yicha ishonchli ma’lumotlarning 
o‘z vaqtida oshkor etilishini ta’minlashga qaratilgan. Ularga rioya qilish zarurati 
uning tarkibi va mazmunini oldindan belgilab beradi. 
Mamlakatimizda qabul qilingan qonunchlikni tahlil qilish natijaslari shuni 
ko‘rsatdiki, aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv bo‘yicha hisobot berish 
ko’zda tutilmagan. Masalan, “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning 
huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi qonunda [1] “Jamiyat qonun hujjatlarida 
belgilangan tartibda buxgalteriya hisob-kitobini yuritishi va moliya hisobotini taqdim 
etishi shart”, deb yozilgan, yani faqat moliya faoliyatini aks ettiruvchi hisobotni 
topshirish shartligi ko‘rsatilgan. 2015 yilda respublikamizda qabul qilingan 
“Korporativ boshqaruv kodeksi” hisobdorlik, ochiqlik, haqqoniylik, yuksak axloqiy 
tamoyillarga rioya etishni o‘z ichiga oluvchi hamda AJni uzoq muddatli istiqbolda 
barqaror rivojlantirishni ta’minlashga yo‘naltirilgan tegishli boshqaruvning asosiy 
printsiplari asosida ishlab chiqilgan bo‘lib, unda “AJ faoliyatida korporativ 
qonunchilik talablariga rioya etilishini nazorat qilishga mas’ul bo‘lgan va kuzatuv 
kengashiga hisobot beruvchi korporativ maslahatchi lavozimini joriy etadi”. Ya’ni 
korporativ maslahatchi korporativ boshqaruv tizimini baholydi va baholash natijalari 
bo‘yicha kuzatuv kengashiga hisobot beradi. Shuni alohida ta‘qidlash kerakki, 2015 
yilda aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimini baholash uchun 
savolnona ishlab chiqilgan, u 9 ta yo‘nalish bo‘yicha jami 100 savollarni o‘z ichiga 
qamrab olgan [3]. Ko‘rinib turibdiki, respublikamizda aksiyadorlik jamiyatlarida 
korporativ boshqaruv bo‘yicha hisobot tayyorlash uchun ma‘lumot to‘plashda
yoqorida nomi keltirilgan hujjatlar xizmat qiladi. Biroq bular tavsiyaviy harakterga 
ega.

59 
Jahon tajribasiga ko‘ra korporativ hisobot tashkilotning axborot modeli sifatida 
bir qator muhim funktsiyalarni bajaradi [7]: 
-kompaniya va tashqi muhit o‘rtasidagi asosiy aloqa vositasi; 
-shaffoflik va axborot ochiqligini oshirish mexanizmi; 
-foydalanuvchilar uchun xavflarni tahlil qilish va baholash uchun axborot 
ta’minoti elementi; 
-prognozlarning haqiqatga yaqin bo‘lish ehtimolini oshirish usuli. 
Korporativ boshqaruv monitoringining muhim xususiyati, bizning fikrimizcha, 
korporativ hisobotlarda kuchli oshkor qilish rejimiga asoslangan kompaniyalarning 
haqiqiy shaffofligi bilan bog‘liq. Rivojlangan faol moliyaviy bozorlarga ega 
mamlakatlarning tajribasi shuni ko‘rsatadiki, oshkor qilish kompaniyalarning xatti-
harakatlariga ta’sir qilishning muhim usuli va investorlarni himoya qilish vositasidir. 
Korporativ hisobotlarda mavjud bo‘lgan ishonchli ma’lumotlar kapitalni jalb qilishga, 
uzoq muddatli kapital bozorlarida ishonchni mustahkamlashga yordam beradi. 
Kompaniyalarning ma‘lumotni yashirish istagi, ishdagi shaffoflik investorlar 
tomonidan axloqsiz xatti-harakatlarning alomatlari sifatida qaraladi, bu esa bozorda 
ishonchni yo‘qotishiga, kompaniya, uning aktsiyadorlari va umuman iqtisodiyot 
uchun katta yo‘qotishlarga olib keladi. Bozorlarning normal ishlashi noto‘g'ri 
ma’lumotlarning taqdim etilishini yoki uning etishmasligini buzadi, bu kapital 
qiymatini oshiradi va moliyaviy resurslarning samarasiz taqsimlanishiga olib keladi. 
Investitsiya sohasida qaror qabul qilishga qaratilgan faoliyat iqtisodiy voqelikni aks 
ettirmaydigan hisobotlar bilan buziladi [5]. 
Kompaniyaning tuzilishi, uning faoliyati, korporativ siyosati, atrof-muhit 
standartlari va ijtimoiy me’yorlarga muvofiqligi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni oshkor 
qilish xodimlar, kontragentlar, mahalliy aholi va umuman jamiyat bilan ishonchli 
munosabatlarni yaratadi. Aksiyadorlar va potentsial investorlar korporativ 
hisobotdagi ma’lumotlarni tahlil qilish natijalarini sharhlash asosida qaror qabul 
qilishadi. Kompaniyaning tashqi muhit bilan axborot muloqotiga bo‘lgan ehtiyoj 
muntazam, ishonchli va taqqoslanadigan ma’lumotlarni taqdim etishni talab qiladi, bu 
kompaniya faoliyat ko‘rsatadigan biznes muhitining omillari va xatarlarini 

60 
tushunishni, uning strategiyasini, qiymat yaratishning asosiy ko‘rsatkichlarini bilishni 
ta’minlaydi. Shuning uchun korporativ hisobotlarda kompaniyaning boshqaruv 
sifatini baholash va manfaatdor tomonlar tomonidan boshqaruv qarorlarini qabul 
qilish uchun etarli ma’lumotlar bo‘lishi kerak. Shunday qilib, korporativ hisobotlarda 
ishonchli, haqqoniy, tegishli ma’lumotlar bilan ta’minlangan axborot shaffofligi 
kompaniyaning uzoq muddatli raqobatbardoshligining asosiy sharti ekanligini 
ta’kidlash mumkin. 
Masalan, Rossiyada korporativ hisobotlarni tayyorlash bilan bog‘liq bir qator 
tendentsiyalar aniqlangan [4]: 
-moliyaviy bo‘lmagan hisobotlarni chiqaradigan kompaniyalarning umumiy 
sonining o‘sishi; 
-hisobot beruvchi kompaniyalar uchun sohani kengaytirish; 
-hisobotlarda oshkor qiluvchi kompaniyalar sonining ko‘payishi; 
-uchlik natijasi (iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy samaradorlik); 
-hisobotdagi ma’lumotlar sifatini yaxshilash; 
-korporativ ijtimoiy javobgarlik yoki barqaror rivojlanish bilan bog‘liq 
masalalarni boshqarishni takomillashtirish. 
Zamonaviy amaliyot shuni ko‘rsatadiki, korporativ hisobotlarni turli xil 
modellar taqdim etishi mumkin [5]. Birinchi model – barqarorlik to‘g‘risidagi 
ma’lumotlarning alohida elementlarini o‘z ichiga olgan an’anaviy yillik hisobot. 
Ikkinchi model – har ikkala yillik hisobotni, shuningdek barqarorlik to‘g‘risidagi 
hisobotni yoki tematik hisobotlarni o‘z ichiga olgan birlashtirilgan yillik hisobot. 
Uchinchi model – integratsiyalashgan hisobot. 
Integratsiyalashgan hisobot kontseptsiyasi kompaniyaning vaqt o‘tishi bilan o‘z 
qiymatini yaratish va saqlab qolish qobiliyatini aks ettirish uchun moliyaviy va 
moliyaviy 
bo‘lmagan 
ma’lumotlarni 
birlashtirish 
tamoyillariga 
asoslanadi. 
Integratsiyalashgan hisobot har xil turdagi hisobotlarni (moliyaviy hisobot, 
barqarorlik to‘g‘risidagi hisobot, biznesning imkoniyatlari va xatarlari tavsifi, 
menejment sharhlari va boshqalar) birlashtiradi. Integratsiyalashgan hisobotda 
kompaniyaning strategiyasi, korporativ boshqaruvi, natijalari va istiqbollari qisqa, 

61 
o‘rta va uzoq muddatli qiymat yaratishga qanday ta’sir qilishi haqida ma’lumotlar 
mavjud. 
Tadqiqotlarimiz shuni ko‘rsatdiki, korporativ hisobotlarni tuzuvchilar asosan 
an’anaviy modelga rioya qilishadi. Kompaniyalar veb-saytlarda ekologik xavfsizlik, 
mehnatni muhofaza qilish, xodimlarning ijtimoiy dasturlari, homiylik va xayriya 
ishlariga oid barqaror rivojlanish siyosatining faqat alohida qoidalarini taqdim 
etadilar. Shuning uchun, bu holda, hisobotlarni takomillashtirishning ustuvor 
vazifalaridan biri foydalanuvchilarning manfaatlari va hisobotlarni tayyorlovchilarga 
qo‘yiladigan talablar o‘rtasidagi muvozanatni topishdir. Kompaniyalarning axborot 
shaffofligiga kelsak, ular amaldagi qonunchilikda ko‘zda tutilgan axborotni oshkor 
qilish talablarining minimal darajasida va jahon standartlari talablariga javob 
bermaydi. 
Xulosa qilib aytganda, respublikamizda korporativ boshqaruv tamoyillariga 
rioya qilgan holda korporativ boshqaruv bo‘yicha hisobotlarni tayyorlash va taqdim 
etish muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu normani mustahkamlash 
maqsadida respublikamizda amal qiluvchi qonunchilikda tegishli qo‘shimcha va 
o‘zgartishlarni kiritish maqsadga muvofiq. 
 
 

Download 8,84 Mb.