227
chiqarib, nodavlat sektorga o’tkazish va shu orqali turli o’z-o’zini boshqaruvchi xususiy iqtisodiy
xo’jalik birliklarini vujudga keltirish ekanligi bugungi kunda hech kimga sir emas. Mamlakatimizda
amalga oshirilayotgan bunday iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyati ko’p jihatdan davlat
tasarrufidan chiqarilgan mulklarni samarali tarzda
qayta harakatga keltirish, qo’shma korxonalar
tuzish, korxonalarni ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirish, ayniqsa, kichik hamda
xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga bog’liqdir.
Raqamli iqtisodiyotga o'tish sharoitida sanoat korxonalari korporativ
boshqaruv tizimini
qayta ko'rib chiqish va takomillashtirishni talab qiladigan yangi qiyinchiliklar va imkoniyatlarga duch
kelishmoqda. Korporativ boshqaruv tizimlari Raqamli iqtisodiyot kontekstida qo'llashning ilmiy
yondashuvlari faol rivojlanayotgan tadqiqot sohasidir. Ushbu maqolada raqamli iqtisodiyot sharoitida
sanoat korxonalarida korporativ boshqaruv tizimini moslashtirish va ulardan foydalanishga turli xil
ilmiy yondashuvlar tahlil qilinadi. Nazariy asoslar va metodologiyalar, shuningdek,
raqamli
texnologiyalarni hisobga olgan holda korporativ boshqaruv tizimlari joriy etish va
optimallashtirishning amaliy jihatlari ko'rib chiqiladi. Xususan, biznes jarayonlarini raqamli
o'zgartirish, boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun ma'lumotlar tahlilidan foydalanish,
ishlab
chiqarishni boshqarish va mahsulot sifatini ta'minlash uchun raqamli platformalarni joriy etish,
korporativ boshqaruvda sun'iy intellekt va avtomatlashtirish usullarini qo'llash masalalari muhokama
qilinadi. Raqamli iqtisodiyotga o'tish sharoitida korporativ boshqaruv tizimini rivojlantirishning
asosiy tendentsiyalari va istiqbollarini aniqlashga imkon beradi va ushbu yondashuvlarni sanoat
korxonalarida amaliy amalga oshirish bo'yicha yondashuvlar ko'rib chiqiladi.
Rivojlangan mamlakatlarda korporativ boshqaruvning zamonaviy modellarini o'rganish
zamonaviy iqtisodiy muhitda tashkilotlarni qanday qilib samarali boshqarish va o'z
maqsadlariga
erishish mumkinligini tushunish uchun muhim jihatni anglatadi. AQSh, Buyuk Britaniya, Germaniya,
Yaponiya va boshqalar kabi rivojlangan mamlakatlarda korporativ boshqaruvning bir nechta asosiy
modellari mavjud bo'lib, ularning har biri o'ziga xos xususiyatlar va tamoyillarga ega.
Aktsiyadorlik modeli (Shareholder Model):Ushbu model aksiyadorlarning manfaatlariga
qaratilgan. Kompaniyaning maqsadi daromadni ko'paytirish va egalari uchun aktsiyalar qiymatini
oshirishdir.
Aksiyadorlik modelidagi boshqaruv ko'pincha aktsiyadorlarga javob beradigan direktorlar
kengashi orqali korporativ boshqaruvga qaratilgan. Aksiyadorlik modeli ustun bo'lgan mamlakatlarga
AQSh va Buyuk Britaniya misol bo'la oladi.
Stakeholder
modeli
(Stakeholder
modeli):Ushbu
modelda
kompaniya
nafaqat
aktsiyadorlarning,
balki xodimlar, mijozlar, etkazib beruvchilar, umuman jamiyat va hatto atrof-
muhit kabi boshqa manfaatdor tomonlarning manfaatlarini hisobga oladi.
Stakeholder modelidagi
boshqaruv turli xil stakeholderlarning manfaatlarini muvozanatlashga qaratilgan.Germaniya va
Yaponiya kabi ba'zi mamlakatlar aktsiyadorlik va aktsiyadorlik modellarining elementlarini o'z
ichiga olgan aralash yondashuvlarni taqdim etadilar.
Bozor orqali korporativ boshqaruv (Market - based Corporate Governance):Ba'zi
mamlakatlarda korporativ boshqaruv tartibga solish yoki kompaniyalarning ichki tuzilmalariga
qaraganda ko'proq bozor mexanizmlari orqali amalga oshiriladi.Ushbu model raqobat va bozor
bosimi boshqaruv samaradorligi va korporativ boshqaruvning yuqori sifatiga hissa qo'shishini taklif
qiladi.
Ushbu modellarni o'rganish tadqiqotchilar va amaliyotchilarga qaysi omillar korporatsiyalarni
turli kontekstlarda muvaffaqiyatli qilishini va qaysi boshqaruv amaliyotlari kompaniyalar va ularning
manfaatdor tomonlarining o'ziga xos ehtiyojlariga eng mos kelishini tushunishga imkon beradi.
Ushbu bilim rivojlanayotgan mamlakatlarda korporativ boshqaruv qoidalarini ishlab chiqish va isloh
qilish uchun ham foydali bo'lishi mumkin.
