257
tomonidan berilayotgan signallarga operativ javob berish bugungi kunda faqat vaqtinchalik ustunlik
beradi, xalos. Zamonaviy korxona egasi iste’molchilarni о‘z mahsulotlari bilan lol qoldirib, muttasil
sifat va tashqi kо‘rinish ustida ishlaydilar.
Innovatsiya tushunchasini mohiyatiga turli yondashuvlar mavjud bо‘lib, ushbu yо‘nalishda
kо‘plab iqtisodchi olimlar tadqiqotlar olib borganlar. Biroq bugungi kunda innovatsiya
tushunchasining kо‘p qirraliligi va murakkabligi tufayli umum e’tirof etilgan yagona ta’rif mavjud
emas. “Innovatsiya” tushunchasi ilk marta XIX asrda xorijiy madaniyatshunoslar tomonidan
madaniyat sohasidagi о‘zgarishlarni tadqiq etishda foydalanilgan bо‘lib, bir madaniyat unsurlaridan
boshqa madaniyat yо‘nalishiga tadbiq etish uchun qо‘llanilgan.
Ilmiy-texnik taraqqiyot masalalariga dastlabki yondashuvlar klassik ta’limot asoschisi
A.Smitning “Xalqlar boyligi sabablari va tabiati haqidagi tadqiqot” asarida mehnat unumdorligini
oshiruvchi sabablarini tadqiq etishga katta ahamiyat berilgan. A. Smit fikriga kо‘ra,
mehnat
unumdorligini oshirishning asosiy sababi sifatida mehnat taqsimoti kо‘riladi. Asarda mehnat
taqsimoti keng ma’noda о‘rganilib, ilmiy– texnik taraqqiyotning zamonaviy mohiyati asosida talqin
etiladi. A. Smitning iqtisodiy nazariyasini rivojlantirgan holda D.Rikardo jamiyatning ishlab
chiqaruvchanlik kuchlaridan farqli ravishda insonlarning ishlab chiqarish munosabatlarini alohida
kо‘rsatib о‘tadi. О‘zining “Siyosiy iqtisodiyot va soliqchilikning ibtidosi”
nomli asarida
dehkonchilikning yaxshilashning ikki turini tadqiq etgan:
•
Yer resursining ishlab chiqarish kuchlarining ortishi (ratsional ekinchilikni tashkil etish va
о‘g‘itlar hisobiga);
•
Uskuna va mashina takomillashtirish (mehnat qurollari).
D.Rikardoning dehqonchilik borasidagi takomillashtiriluvi borasidagi takliflarini K.Marks
tomonidan innovatsiyalar tasnifining dastlabki asoslari sifatida ajratib kо‘rsatilgan.
“Innovatsiya” termini dastlab avstriyalik iqtisodchi olim Y.Shumpeter tomonidan taklif etilgan
bо‘lib, innovatsiyaga quyidagicha ta’rif bergan: Innovatsiya tadbirkorlik ruhida rag‘batlantirilgan
ishlab chiqarish omillarining yangi ilmiy tashkiliy kombinatsiyasidir. Iqtisodiy taraqqiyotning
dinamik xususiyatlarini inobatga olib, Y. Shumpeter innovatsiyani progressiv о‘zgarishlarning paydo
bо‘lishi va amalga oshishi sifatida talqin etadi. Y.Shumpeter innovatsiya tushunchasini yangi
kо‘rinishdagi iste’mol tovarlari, xizmatlar, ishlab chiqarishni tashkil qiluvchi vositalar va usullardan
foydalanish va joriy qilish maqsadida о‘zgarishi deb sifatida izohlagan.
Innovatsiyalarni
harakatlantiruvchi vosita sifatida Y.Shumpeter tadbirkorlarning foyda olishga bо‘lgan harakatini
keltirib о‘tgan. Muallif innovatsiyalarni amalga oshirishning besh variantini kо‘rsatib о‘tgan:
•
ishlab chiqarish jarayonini takomillashtirish (mavjud ustunliklarni yanada samarador
usulda qо‘llash);
•
ishlab chiqarish kuchini nisbatan arzonrok о‘xshash turiga almashtirish;
•
mavjud talabni qondirishga mо‘ljallangan yangi turdagi ishlab
chiqarish kuchini yaratish;
•
ta’minotning yangi bozorlarini izlab topish;
•
yangi turdagi tashkillashtirishni yaratish.
Innovatsiyalar haqida gap ketganda, novatsiya va innovatsiya о‘rtasidagi farqni alohida tо‘xtalib
о‘tish lozim. Novatsiya bu ilmiy tadqiqot, tajriba konstruktorlik ishlanmalar va boshqa turdagi ijodiy,
intellektual faoliyat natijasida yuzaga kelgan yangi g‘oya bо‘lib, innovatsiya esa yangi turdagi
bilimlarning amaliy kо‘rinishidir.
Iqtisodchi olimlar Dj.Tidd va Dj.Bessant tomonidan kо‘rsatilgan innovatsion jarayon sodda chiziqli
jarayon bо‘lib, u tо‘rt bosqichdan iborat. Ularning har biri о‘ziga
xos qiyinchiliklarga ega,
jarayonning borishi davomida qabul qilingan qarorlar innovatsion strategiya bilan belgilanadi.
Tadqiqotchilar tomonidan keltirilgan ketma-ketlik chiziqli kо‘rinishga ega bо‘lsa-da, jarayon siklik
xarakterga ega. Birinchi bosqich-innovatsion strategiyaga muvofiq innovatsion imkoniyatlarni izlash,
qaysi muhitdagi signallarni aniqlashni talab qiladi. Bunday signallarning keng doirasini hisobga olgan
holda, mavjud axborotni aniqlash, qayta ishlash va tanlash uchun yaxshi ishlab chiqilgan mexanizmga
ehtiyoj bor. Ikkinchi bosqich - kelgusidagi ishlar uchun innovatsion imkoniyatlarni tanlash
258
boqichidir. Ma’lumki, innovatsiyalarning risklilik darajasi yuqori, shuning uchun tanlov umumiy
biznes strategiyasiga asoslangan bо‘lishi
muhimdir, innovatsion strategiya uning bir qismidir.
G‘oyalarni amalga oshirish bosqichi - uchinchi bosqichdir. Ma’lumotlar bu yerda xizmat yoki
mahsulot uchun yig‘iladi. Jarayonning boshida juda kо‘p «eng yaxshi taxminlar» mavjud, ammo
amalga oshirish bosqichi davom etar ekan, noaniqlik bilim bilan almashtiriladi. Ushbu bosqichdagi
kirishlar strategik tushunchalar va natijalar ham ishlab chiqilgan xizmat yoki mahsulot, ham tayyor
bozor (ichki yoki tashqi) tayyor ishga tushirish uchun. Yakuniy bosqich - qо‘lga olish. Innovatsiyalar
о‘z manfaati uchun emas, balki tijorat muvaffaqiyati, bozor ulushi yoki
xarajatlarni kamaytirish
shaklida qiymat yaratish maqsadida amalga oshiriladi (1.1-rasm).
