402
TDTU Gulchexra Allayeva Iqtisodiyot fanlari doktori
(DSc), professor, "Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti" kafedrasi mudiri
Surayyo Xakimdjanova
"Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti" kafedrasi assistenti
O'ZBEKISTONNING ENERGETIKA SOHASINI BARQAROR RIVOJLANTIRISH.
Markaziy Osiyoda ko'mir, tabiiy gaz va gidroenergetika zaxiralari ko'p, ammo bu resurslar
mamlakatlar bo'ylab juda tengsiz taqsimlangan. Elektr energiyasini ishlab chiqarish va uzatish
infratuzilmasi asosan kamida 30 yil avval sovet davrida qurilgan boʻlib, uning koʻp qismi
taʼmirlashga muhtoj. Markaziy Osiyo, shuningdek, Oʻzbekistondagi elektr energiyasining toʻrtdan
uch qismi quduq yoqilgʻisi elektr tarmoqlaridan hosil boʻladi. Samarasiz obyektlar yangilangunga
qadar yoki tozalovchi inshootlar bilan almashtirilgunga qadar ular inson salomatligi uchun zararli
bo'lgan havo ifloslanishi manbai hisoblanadi. Energetika sohasidan
chiqadigan chiqindilarni
kamaytirish O'zbekiston uchun muammolidir, chunki u havo sifati maqsadlariga zid keladigan
iqtisodiy rivojlanishni ham birinchi o'ringa qo'yadi. Koʻplab mamlakatlarda is gazi chiqindilarini
cheklash va aholi salomatligini himoya qilish uchun anʼanaviy tartibga solingan boshqa
ifloslantiruvchi moddalar chiqindilarini boshqarishning o’xshash qiyinchiliklari mavjuddir. Ba'zi
milliy strategiyalar ikkala turdagi chiqindilarni kamaytirishga qodir bo'lsa-da, boshqa strategiyalar
faqat bitta natijaga erishadi.
So'nggi bir necha yil ichida dunyoning turli mamlakatlari iqtisodiyoti va sanoati juda tez
rivojlanmoqda.
Bir tomondan, bu mamlakatlarda hayotni yaxshilashga hissa qo'shadi, ammo
kamchiliklar ham mavjud. Ko'p yillar davomida ular jigarrang iqtisodiyot davrida yashagan, ammo
bir necha yil davomida Amerika, G'arbiy Yevropa, Xitoy, BAA va boshqa mamlakatlar kabi davlatlar
yashil iqtisodiyotga o'ta boshlagan. «Yashil iqtisodiyot»ning ahamiyati. Ekspertlar va olimlarning
fikriga ko'ra, ushbu hodisani iqtisodiy fanlarning tendensiyasi sifatida tasniflash taklif etilmoqda. Bu
holat biosfera va sivilizatsiyaning bir vaqtning o'zida saqlanishi va rivojlanishi, shuningdek, biosfera
uchun xavf-xatarlarsiz odamlarning farovonligini oshirishga qaratilgan iqtisodiy faoliyatni olib
borish usulini nazarda tutadi. Bugungi kunda iqlim o'zgarishi sayyoramiz uchun asosiy va haqiqiy
tahdidlardan biridir. Asosiy muammolardan biri energiya resurslarining yetishmasligi, shuningdek
atmosferaga CO2 shaklida yonish mahsulotlaridan chiqindilar chiqishidir. Mana bir necha yillardan
buyon jahon mamlakatlari yashil iqtisodiyotga jadal oʻtib kelmoqda.
Shu bilan birga energetika sohasi ham katta ahamiyatga ega. O'zbekiston Respublikasining
iqtisodiy rivojlanishi asosan an'anaviy energiya manbalariga (gaz, ko'mir, suv) bog'liq bo'lib, uning
yordamida elektr energiyasi ishlab chiqariladi. O'zbekistonda ijtimoiy tanglikning o'sishi, atrof-
muhitning chuqur o'rin olgan muammolari mavjudligi yangi energiya manbalaridan
foydalanishga
katta qiziqish uyg'otmoqda. Mamlakat iqtisodiyoti va aholisini elektr energiyasi bilan ta'minlash
ayniqsa o'tkirdir. Respublika iqtisodiyotining sanoat va agrar yo'nalish sifatidagi tuzilishini, elektr
tarmoqlarining ishlashi, asosan, gaz va ko'mirdan foydalanish tufayli, qayta tiklanuvchi energiya
manbalari hisobiga energiya balansining tuzilishini yaxshilashning ob'ektiv
shart-sharoiti
mavjudligini hisobga olgan holda yashil energetikani qo’llash tizimiga o’tish ishlari amalga
oshirilmoqda.
2023 yilda respublikada elektr energiyasi isteʼmoli 77,1 mlrd kWni tashkil etdi, bu 2022
yildagiga nisbatan 3,5% ga koʻpdir. Elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi 74,3 mlrd. kVt soatni
tashkil etdi, bu 2022 yilga nisbatan 4,6% ga koʻpdir. Buning asosiy sababi issiqlik elektr tarmoqlarida
ishlab chiqarish hajmining oʻsishi va yangi uskunalarning joriy etilishidir.
2022-2023 yillarda Afgʻonistonga elektr energiyasi eksporti davom ettirildi. 2023 yilda 1425,6 mln.
kW eksport qilindi, bu 2151,3 mln. kW ga nisbatan kamayishini bildiradi (33,7% kamayish).
O'zbekistonning energetika sohasidagi korxonalarini barqaror rivojlantirishda yashil energiya
imkoniyatlarini kengaytirish va uning roli.
403
Respublikaning energetika sohasi qayta tiklanuvchi energiya manbalari orqali elektr
energiyasi ishlab chiqarishga ko'paytirish bo'yicha katta vazifalarga duch kelmoqda. Aniq vazifa
hozirgi vaqtda elektr energiyasi ishlab chiqarishda qo'llanilayotgan tabiiy gaz va ko'mir zaxiralarini
qisqartirish bilan bog'liqdir.
Yaqin vaqtgacha ba'zi mamlakatlar (ayniqsa Evropa davlatlari) faol ravishda "yashil
iqtisodiyot"ga o'tishdi, bu yerda elektr energiyasini
ishlab chiqarishda neft, gaz, ko'mirdan
foydalanish rad etildi va tabiat (shamol, quyosh, suv) kuchidan faol foydalanildi.
Biroq, tobora chuqurlashib borayotgan global iqtisodiy inqiroz fonida ko'plab davlatlar elektr
energiyasi ishlab chiqarish uchun ko'mir konlari va termik elektr tarmoqlarini qayta ochishni
boshladilar.
Dunyo davlatlaridan Rossiya va Xitoy energetikani rivojlantirishning ikki yoʻnalishida harakat
qilmoqda. Bizning fikrimizcha, Oʻzbekiston Respublikasi ham bu yoʻnalishda harakat qilishi kerak.
Oʻzbekiston energetika sohasini rivojlantirish konsepsiyasiga koʻra, 2030 yilda elektr
energiyasiga boʻlgan umumiy talab 2019 yilga nisbatan 120,8 mlrd. kW yoki 1,86 barobarga (65,0
mlrd.
kWh oshadi, bu yiliga oʻrtacha 5,8% ni tashkil etadi.
"Yashil iqtisodiyot"ga jadal o'tish uchun O'zbekiston Respublikasining Soliq kodeksida qayta
tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalangan holda tadbirkorlik sub'ektlari uchun belgilangan
imtiyozlar ko'zda tutilgan:
1.
Oʻzbekiston Respublikasida nominal quvvati 0,1 MVt va undan ortiq boʻlgan qayta
tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanayotgan korxonalar ishga tushgan kundan boshlab oʻn yil
muddatga mol-mulk soligʻidan ozod etiladi.
2.
Qayta tiklanuvchi energiya tizimlarini o'rnatadigan, so'ngra mavjud elektr tarmog'idan uzilgan
uy xo'jaliklari uch yil muddatga mol-mulk solig'idan ozod etiladi.
3.
Bundan tashqari, qayta tiklanuvchi elektr energetika ob'ektlarini qurish bilan
shug'ullanayotgan korxonalar davlat ro'yxatidan o'tkazilish sanasidan
boshlab besh yil muddatga
barcha soliqlardan ozod etiladi.
2017 yilda O'zbekiston energetika resurslaridan iqtisodiyot va oqilona foydalanish bo'yicha
mavjud tamoyillar to'g'risida qonun chiqaruvchi hamda qo'shimcha chora-tadbirlarni belgilab
beruvchi yirik qaror qabul qildi. Mamlakat allaqachon uy jihozlari uchun energiya etiketkasini taqdim
etgan va binolardagi koʻcha yoritgichlari va chiroqlarni energiya tejaydigan variantlar bilan
almashtirmoqda. Oʻzbekiston hududida quvvati 40 vattdan ortiq boʻlgan akkor lampalarni sotish ham
taqiqlanadi. 2016-2017 yillarda mamlakatda birlamchi sanoatda energiya intensivligini kamaytirish
imkoniyatini baholash bo'yicha pilot dastur o'tkazildi. Natijada 1200 GW elektr energiyasini tejash
va QQSning energiya intensivligini yiliga qariyb 11%ga kamaytirish imkoni paydo bo'ldi. Hukumat
GDPning energiya intensivligini yiliga 8-10% ga kamaytirishni saqlab qolish maqsadida barcha
korxonalarni kiritish dasturini kengaytirishni rejalashtirmoqda. Energiya iste'molini yanada samarali
nazorat qilish uchun O'zbekistonda zamonaviy o'lchash moslamalari o'rnatilmoqda. Bundan tashqari,
farmon bilan davlat suv ta'minoti tizimidagi 2400 ta nasos va elektr motorlarini energiya tejaydigan
modellar bilan almashtirish, shu bilan har yili 807 GVt elektr energiyasini tejash huquqi berildi.
Oʻzbekistonning qazilma boyliklarga yuqori darajada bogʻliqligini hisobga olsak,
ushbu chora-
tadbirlar mamlakat elektr energetika sektoridan atmosfera chiqindilarini sezilarli darajada
kamaytirishi kerak.
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash muximki , 2019 yil oktyabr oyida Prezident qarori bilan
Oʻzbekiston Respublikasini 2019—2030 yillarda yashil iqtisodiyotga oʻtkazish boʻyicha davlat
strategiyasi tasdiqlandi. Strategiyada zararli atmosfera chiqindilarini kamaytirish bo'yicha
rejalashtirilgan keng ko'lamli chora-tadbirlar, jumladan, kichik biznesning energiya samaradorligini
oshirish, qayta tiklanuvchi energiyani faol joriy etish, QQSning karbonat intensivligini kamaytirish,
qishloq xo'jaligida suv iste'molini kamaytirish chora-tadbirlari ko'rib chiqilgan bo'lib, bu
gidroenergetikani ishlab chiqarish uchun suvning mavjudligini oshiradi. Bundan tashqari, farmonda
ushbu strategiyaning amalga oshirilishi uchun javobgarlik iqtisodiyot va sanoat vazirligi zimmasiga
yuklatilgan bo'lib, bu har qanday qonunchilikni targ'ib qilish uchun muhim qadamdir.
