69
mamlakatlar iqtisodiyotini global trendiga mutanosib bo’lishini talab qiladi. Buning birdan bir yo’li
– bu innovatsion iqtisodiyotni jadal o’sishu-rivojlanishni ta’minlash. Ilmu-fan ushbu soha
yuksalishiga xizmat qilishi bois mamlakatda birinchi o’rinda ta’lim, ilm-fan va innovatsion faoliyatni
qo’llab-quvvatlashga diqqat og’darish zarur. Innovatsion faoliyatning ilmiy-nazariy asoslarini
kengroq yoritish bunda mos bo’ladi. Shu bilan bir qatorda, ushbu sohaga oid amaliyotda
kuzatilayotgan
yangi hodisa va jihatlar, hukumat tomonidan ko‘rilayotgan choralar mazmun-
mohiyatini ham ochib berilishi nazarga olish ham maqsadga muvofiq. Innovatsion faoliyatning
metodologik asoslari 1992 yil Oslo shahrida ishlab chiqildi va ular yuzasidan xalqaro standartlarga
asoslangan tasiyalar qabul qilindi. Ushbu standartlar texnologik innovatsiyalar nuqtai nazaridan
ishlab chiqilgan, yangi mahsulotlar va jarayonlarni hamda ularda amalga oshirilgan katta
o’zgarishlarni qamrab oladi. Innovatsiya, faqat u bozorga chiqarilsa yoki ishlab chiqarish jarayoniga
joriy etilgan bo’lsa, amalda yakullangan bo’ladi. Odatda, innovatsion faoliyatning fan-texnika
taraqqiyotiga hamda ishlab chiqarish amaliyotini rivojlantirishga qo’shgan xissasi ularoq beshta turga
ajratsak bo’ladi.
Buyuk innovatsiyalar
ishlab chiqarish tarkibi, boshqaruv modeli va iqtisodiy
rivojlanish sur’atlarini tubdan o’zgartiruvchi inqilobiy yangiliklarni o’z ichida aks ettirgan bo’ladi.
Bularning zamini bo’lib fundamental ilmiy tadqiqotlarning natijalari negizida yaratilgan kashfiyot va
ixtirolar hisoblanadi. Bunday innovatsiya jumlasiga mineral-resurslarni qiduruv va qazib chiqarish
(1842-1875 yy.), bug’ dvigateli (parovaya mashina)ni yaratish va qo’llash (1842-1897 yy.), elektr
energiyasi va ichki yonish motori (dvigatel’ vnutrennego sgoraniya) kashf etilishi (1897-1940 yy.),
keyin bo’lsa atom fizikasi, kosmik texnika va komp’yuterlar (1940-1995 yy.), bundan so’ng gen
injeneriyasi, biotexnologiya, yangi materiallar, mikroskopik texnika va energetika (shu jumladan
yangi muqobil elektr energiya manbai) sohasi yutuqlarini aytish mumkin (1995 y. to hozirgi
vaqtgacha).
Radikal innovatsiyalar
asosida yangi
ishlab chiqarish tarmoqlari paydo bo’ladi. Bunga sabab
yangi ilmiy g’oyalar va ixtirolar yaratilishi bois mavjud texnologik jarayon hamda tuzilmalar
yaxshilanadi. Bu kabi innovatsiya mahsuli jumlasiga lazer, radio, plazma va optic tola kashfiyotlari
kiradi.
Printsipial innovatsiyalar
– bular odatda yirik ixtirolar, ya’ni bunda butun bir texnologiya
o’rniga yangisi keladi. Ilmiy faoliyat natijasida yaratilgan bu kabi ixtirolar jamiyatimizning shiddat
bilan oshib borayotgan ehtiyojlarini qondirish imkonini beruvchi yoqori darajadagi texnik va
iqtisodiy parametrlarga ega bo’lgan, polimerlar kimyosi,
nanotexnologiyalar, elektroenergiyaning
yangi manbalari, agroinvitro, aloqa va axboratlashtirishdagi zamonaviy kommunikatsion
imkoniyatlar, integral sxemalarning yangi avlodlari, issiqliq manbalarining yangi manbasini misol
qilishimiz mumkin.
Takomillashtiruvchi innovatsiyalar
o’z ichiga amaliyotda qo’llanilayotgan
texnika va
texnologiyalarning yangi, takomillashgani vujudga keladi, ya’ni ularning texnik-iqtisodiy
ko’rsatkichlari yaxshilanishi barovarida ijtimoiy foydaliligi oshgan bo’ladi. Bular qatoriga gaz
tozalash uskunalari, gidravlik presslar, metallga ishlov berish qurulmalarning turli xillari, yangi
qotishmalar va materiallar olish texnologiyalari va shunga o’xshash
yangiliklarni kiritishimiz
mumkin.
Oddiy innovatsiyalar
ning maqsadi bo’lib ishlab chiqarish jarayonining asosiy texnik va
iqtisodiy parametrlarini saqlagan holda dastgohlar va asbob-uskunalar ko’rsatkichlarini yaxshilash va
takomillashtirib borish hisoblanadi. Bunaqa innovatsiyalar tovarni sotish, ishlab chiqarish,
tayyorlashdagi jarayonlarining yangicha usul va amaliyoti ratsionalizatorlik taklif va uncha murakkab
bo’lmagan ixtirolar hamda oddiy kashfiyot negizida paydo bo’lishini ta’kidlashimiz o’rinli.
O'zbekiston Respublikasining 2020.19.06 dagi “Innovatsion faoliyat to'g'risidagi” qonunining
5-moddasida berilganidek, Innovatsion faoliyat sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo'nalishlari
quyidagilardan iborat:
innovatsion rivojlantirishning huquqiy jihatdan tartibga solinishini ta'minlash;
innovatsion faoliyat sohasidagi ustuvor yo'nalishlarni belgilash, shu jumladan texnologik
taraqqiyotni prognozlashtirish asosida belgilash;
innovatsion faoliyatni amalga oshirish uchun zarur shart-sharoitlar va infratuzilmani yaratish;
70
innovatsion faoliyat sub'ektlarini davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash va rag'batlantirish;
innovatsion
faoliyat sohasidagi respublika, tarmoq va hududiy davlat dasturlarini ishlab
chiqish hamda amalga oshirish;
innovatsion faoliyatga investitsiyalarni jalb etishga ko'maklashish;
innovatsion faoliyat sohasida davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish;
innovatsion faoliyat sohasida kadrlarni tayyorlashni, qayta tayyorlashni va ularning
malakasini oshirishni tashkil etish.
Mamlakatimizdagi ilmiy jihatdan salmoqli innovatsion texnologiyalarning sanoatga olib
kirilishini Iqtisodiyot vazirligi qoshidagi Texnolgiyalar transferi qo’mitasi ta’minlaydi, mahalliy
innovatsiyalarning patent himoyasini O’zbekiston intellektual
mulk agentligi amalga
oshiradi. Eksport innovatsion savdo va investitsiyalarni jalb etish Tashqi iqtisodiy aloqalar,
Investitsiyalar va Savdo vazirliklari hamkorligida amalga oshiriladi. Respublikadagi innofatsion
faoliyat ko’p jihatdan davlat tomonidan tartibga solinadi (qonunchilik va egiluvchan soliq solish,
davlat va idoralar fondlari, davlat tomonidan moliyalashtiriladigan yirik loyihalar va h.). Ustuvor
davlat dasturlari bo’yicha innovatsion loyihalar uchun mas’uliyat O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi qoshidagi Fan va texnologiyalarni muvofiqlashtirish qo’mitasi zimmasiga yuklatilgan.
Mamalakatimizda innovatsion jarayonlarning rivojlanishi bozor iqtisodiyoti sharoitida yalpi ichki
mahsulot o’sishi barqarorlashishiga katta ta’sir etganligi bois innovatsion
faoliaytni boshqarish
ahamiyati tobora ortmoqda. Shunung uchun davlatimiz tomonidan innovatsion faoliyat va
jarayonlarini jadallashtirish uchun bir qator amaliy choralar ko’riliyapti. Davlat dasturlarida
innovatsion siyosatining asosiy jihatlari – mamlakatda hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatini
oshirish hamda aholi hayot darajasi va farovonligining barqaror o’sishiga imkon beruvchi faol
tadbirkorlikni har tomonlama qo’llab-quvvatlash va rag’batlantirishga, innovatsion g’oya va
texnologiyalarni joriy etishga, fan va innovatsion faoliyat jadal rivojlanishi uchun zarur shart-
sharoitlarni yaratishga e’tibor qaratilishidir.
Shu bilan birga, hukumat organlari o’tkazgan tahlili mamlakatda faol tadbirkorlik va
innovatsion faoliyatni rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni yanada yaxshilashga to’sqinliq qiluvchi,
jumladan, quyidagi qator tizimli muammolar mavjudligini aniqlashga yordam bergan:
