143
2) xodimning “hayotiy yutuqlari” inobatga olinib haq to‘lash (o‘quv yurtini tugatish, uylanish
(turmushga chiqish), farzand tug‘ilish, uy sotib olish, nabirali bo‘lish va boshqalar);
3) ishchining mehnat natijasiga qarab haq to‘lash;
4) kompaniya faoliyati natijalariga qarab haq to‘lash (chorak, yarim yillik, yillik faoliyat
yakunlarini inobatga olish).
Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, mehnat haqiga qo‘shimcha sifatida qo‘yidagilar kiradi: oyma-
oy rag‘batlantirish; mavsumiy qo‘shimcha to‘lovlar (bonuslar). Oyma-oy rag‘batlantirish doimiy va
o‘zgaruvchan qismlardan tashkil topadi. Uning doimiy qismi o‘zgarmas miqdor ko‘rinishida, uning
o‘lchami har yili ma’muriyat mustaqil yoki kasaba uyushmasi bilan kelishgan holda o‘zgarishi
mumkin. U asosan oylik mehnat haqi va oyma-oy beriladigan qo‘shimcha to‘lovdan tashkil topadi.
Oyma-oy beriladigan qo‘shimcha to‘lovlar miqdori o‘zgaruvchan hususiyatga ega. Qo‘shimcha
to‘lovlar to‘rtta asosiy kategoriyaga bo‘linadi, ular: birinchidan, bajarilgan ish uchun qo‘shimcha
to‘lov: malaka tajribasi uchun; ish qoldirmaganligi uchun; ikkinchidan, mehnat sharoiti uchun
qo‘shimcha to‘lovlar: og‘ir va havfli ishlarni bajargani uchun; smenali tartib asosida yoki alohida
ajralgan joyda ishlagani uchun; uchinchidan, javobgarlik yoki mas’uliyatlilik miqdoriga qarab
qo‘shimcha to‘lov: mas’uliyatli lavozimi uchun; turtinchidan, hayot uchun havfli bo‘lgan ishlarni
bajargani uchun qo‘shimcha to‘lov. Mehnat haqiga qo‘shimcha to‘lashning o‘zgaruvchan qismiga,
ish vaqtidan tashqari ishlab bergani uchun rag‘batlantirish kiradi.
Mehnatdan samarali foydalanishda mehnat va ishlab chiqarish intizomini mustahkamlanishi
va tashkil etilishi hisoblanadi. Yaponiya kompaniyalarida ishlab chiqarish va mehnat intizomining
yuqori darajada tashkil etilganligi mahsulot ishlab chiqarishda progressiv tashkiliy texnologiyalar
tizimini qo‘llash imkonini beradi. Progressiv tashkiliy texnologiyalarga “O‘z vaqtida ta’minlash
(Just-in-time)” va “Kanban (Kanban)” tizimlarini misol sifatida keltirish mumkin.
“Kanban” tizimi. Konveyyer usulida mahsulot ishlab chiqarishda buyurtmachi tomonidan
talab qilinadigan detall va materiallar miqdori, ularni aniq yetkazish vaqti ko‘rsatilgan maxsus
talabnomaga asosan ombordan ta’minlanadi. “Kanban” tizimini “Toyota Motors”, “Yamaha Motor”,
“Nissan”, “Kawasaki” va “Honda Motor” kompaniyalar faoliyatida keng qo‘llaniladi. “Kanban”
tizimi avtomatlashtirishning yuqori darajasini, qattiq ishlab chiqarish intizomini ta’minlanishini,
personal mehnatini to‘g‘ri tashkil qilishni talab kiladi.
Germaniya kompaniyalarida personal xodimlarini boshqaruvda ishtirok etishligi uchun jalb
qilish tizimi mavjud. Bu tizim personalni kompaniyaning boshqaruv nazorat kengashlarida ishtirok
etish, “ishchi - rahbar” do‘stona munosabati, ishchilardan tashkil topgan ishlab chiqarish kengashini
to‘zishni nazarda tutadi. Ushbu kengash doimiy asosda kamida 5 kishidan iborat va boshqaruv
nazorat kengashida ovoz berish huquqiga ega bo‘lgan ishchilardan tashkil topadi.
Fikrimizcha kompaniyalarda personal mehnatini rag‘batlantirish katta e’tibor ajratiladi, bu o‘z
o‘rnida mehnatga ta’sir qiluvchi omillar ta’siri va ko‘lamini oldindan bilish imkonini beradi.
Personalni rag‘batlantirish ikkiga bo‘linadi: asosiy va qo‘shimcha. Asosiy rag‘batlantirish mehnatga
haq to‘lash kiradi. Qo‘shimcha rag‘batlantirish ijtimoiy (ijara haqi, yordam puli, tibbiy ko‘rik va
boshqalar) va kadrlarni boshqarishga (personalni tanlash, mehnatini baholash, malakasini oshirish va
boshqalar) yo‘naltirilgan sarflar shular jumlasidandir. Mehnatga haq to‘lash yagona ta’rif stavkasiga
asosan amalga oshiriladi, ushbu asosga muvofiq mehnatning aniq sharoitini hisobga olgan holda
qo‘shimcha to‘lovlar amalga oshiriladi, jumladan, ta’til puli, ish o‘rinlari qisqarishi, ish tartibi (ish
haftasida ish kuni davomiyligi, smenaligi, shanba va yakshanba kunlari ishlaganligi). Qo‘shimcha
rag‘batlantirish moddiy va natural ko‘rinishda amalga oshiriladi. Masalan, “Volkswagen” konsernda
ishchilar har yil 30 foizga arzonlashtirilgan avtomobil xarid qilish mumkin. Qoida bo‘yicha, bozor
narxidan 20 foiz past narxda, 10 foizli qo‘shimcha chegirma esa ular uchun aniq qo‘shimcha
rag‘batlantirish bo‘ladi. Mehnatni rag‘batlantirishning ushbu tizimi so‘nggi yillarda Germaniya
sanoat korxonalarida mehnat samaradorligining sezilarli darajada oshishini ta’minladi.