§ 5. MEHNAT TA`LIMI MAZMUNINI KASB - HUNARGA

62 
Respublikamizning mustaqillikka erishishi tufayli yuzaga keladigan 
ijtimoiy-iqtisodiy 
o’zgarishlar, bozor iqtisodiyoti qonuniyatlari asosida 
yangilanishlar yosh avlodni faol hayotga, mehnat va ma`lum kasb-hunarlarga 
tayyorlash ishini tubdan isloh qilish zaruriyatini keltirib chiqarmoqda. 
Jamiyatimizning ro’y bergan turli ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar inson shaxsi, 
dunyoqarashi turli fazilatlarni shakllantirish, ijodiy qobiliyatlarni ro’yobga 
chiqarish talablarini qo’yadi. Bu hol, o’z-o’zidan yangi zamon ta`lim tizimining 
asosini tashkil etuvchi ta`lim mazmunini yangilashni taqozo etadi. Zero, eski ta`lim 
tizimida yangi zamon kishisini tarbiyalab bo’lmasligi ayon bo’lib qoldi.
Bozor iqtisodiyotini tez sur`atlar bilan rivojlantirilishi, mutaxassislar 
tayyorlash, kadrlarning kasbiy mahoratlarining takomillashishiga zaruriy talabni 
keltirib chiqarmoqda. Bu hol umummehnat tayyorgarligi va yoshlarni kelajakda 
maqbul kasblarga yo’naltirish tubdan yangilashni taqozo etmoqda. O’zining barcha 
ta`limiy, tarbiyaviy, ruhiy, pedagogik, didaktik imkoniyatlarini sarflab bo’lgan 
an`anaviy mehnat va kasb ta`limi tizimi endilikda yangi zamon talablariga mutlaqo 
javob bera olmay qoldi. 
Taklif etilayotgan mehnat ta`limi va kasbga yo’naltirish yangi tizimi hozirgi 
va yaqin kelajak talablarini o’zida aks ettirib, majmuaviy maqsadli dastur sifatida 
namoyon bo’ladi. 
Respublikamizda yoshlarning mehnat ta`limi, kasb tanlash, kasbga 
yo’naltirish kasb-hunar tayyorgarligini amalga oshirish ishlari uzluksiz ta`lim 
tizimining barcha bo’g`inlarida amalga oshiriladi. 
Mehnat ta`limi asosan texnik, maishiy xizmat ko’rsatish, qishloq xo’jaligi va 
xalq hunarmandchiligi yo’nalishida (300 dan ziyod kasbiy faoliyat turlarida) 
amalga oshiriladi. YOshlarning kasb tanlashi emas, kasbiy bilimlar, axborot berish, 
kabga yo’naltirish, kasbga moslashish va kasbiy tayyorgarlik kabi qismlardan 
iborat bo’lib, xalq xo’jaligining bara sohalarida kasbiy faoliyat ko’rsatishni 
o’rgatishni qamrab oladi. 

63 
YOshlarning umummehnat ta`limi barcha turdagi bolalar bog`chalarida 
dastlabki tushunchalarni paydo qilish, ish-harakat usullarini shakllantirish 
maqsadida ish olib borilmoqda.
O’zbekiston Respublikasida 18 yoshgacha bo’lgan, ya`ni o’quvchilik 
yoshidagi bolalar soni aholining qariyib yarmini tashkil etadi. 10,4 mln. yoshlar
bevosita umummehnat ta`limi va kasblarga yo’naltirish ob`ektlari va 18 mln.ga 
yaqin kishi esa mehnat va kasbiy tayyorgarlik ishining ob`ektlari hisoblanadi. 
SHuning uchun mehnat ta`limi va kasbga yo’naltirish kasbiy tayyorgarlik 
ishlarni tashkil etishda quyidagi davrlarga e`tibor berish zarur: 
1-davr boshlang`ich ta`lim 1-4 sinflar; 
2-davr tayanch majburiy ta`lim; 
3-davr o’rta maxsus, kasb-hunar ta`limi.
Bu bosqichda qiz bolalar mehnati bilan o’g`il bolalar mehnatining o’ziga 
xosligi hamda normal rivojlanishidagi bilan anomal rivojlanishidagi, ya`ni aqliy va 
jismoniy zaif bolalar mehnatini tashkil etishning o’ziga xoslik tomonlarini hisobga 
olish talab etiladi. 
O’zbekistonda aholining 39,5 foizini shaharlarda, qishloqlarda esa 60,5 foizini 
yashashi tufayli shahar va qishloq maktablari, shahar tipidagi qishloq
qo’rg`onlaridagi mehnat ta`limi va kasblarga yo’naltirishni tashkil etish 
xususiyatlari alohida ahamiyat kasb etadi. 
Mehnat ta`limiga yo’naltirishni tashkil shahar va qishloqlardagi xalq xo’jaligi 
sohalarining rivojlanishi bilan chambarchas bog`liqdir. Mehnat ta`limiga 
yo’naltirishning ishlab chiqarish sohalariga bevosita bog`liqligi sababli mazkur 
sohaning alohida moddiy, texnik va texnologik ta`minotiga muhtoj ekanligi 
muammo kelib chiqadi. Boshqa fanlarni o’qitishdan farqli o’laroq mehnat ta`limiga 
yo’naltirishning alohida moddiy texnik ta`minotiga asoslanishi, uni samarali 
tashkil etishning asosiy garovi hisoblanadi. 
Mehnat va kasblarga yo’naltirishning o’ziga xos xususiyatlarining barchasini 
o’zida aks ettiradigan o’quv-metodik ta`minotini yaratishda ham o’ziga xoslikni 
hisobga olishni talab etadi, bir butun mazmundagi majmualarni yaratish, joylarda 

64 
har bir ta`lim muassasasini o’z imkoniyatlaridan, kelib chiqib, o’ziga mos 
tushadiganini tanlashi yo’lga qo’yish shu sohadagi muhim masalalardan 
hisoblanadi. 
Mehnat ta`limiga tayangan holda o’quvchilarni kasbga yo’naltirishning 
o’quv-uslubiy majmuasini yaratishda dastlab tayanch umumta`lim bo’g`inida 4 
yo’nalishni (texnik, maishiy xizmat ko’rsatish, qishloq xo’jaligi va xalq 
hunarmandchiligi) qamrab olishni, keyingi ixtisoslashgan ta`lim bosqichida esa 
xalq hunarmandchiligining barcha sohalari qishloq ho’jaligi, sanoat, qurilish, savdo, 
madaniyat, m ashiy xizmat ko’rsatish, san`at hamda xalq xunarmandchiligidagi 
kasblarga yoshlarni tayyorlash mazmunini yagona tizim sifatida aks ettirish 
muammosi turadi. 
Uzluksiz mehnat ta`limining o’quv-uslubiy majmuasi jami 113 ta nomni 
tashkil etib, umumiy hajmi taxminan 1000-1100 bosma taboq tashkil etishi kutiladi 
bunga kasb ta`limi bo’yicha bevosita mas`ul bo’lgan kasb-hunar kollejlari 
o’quv-uslubiy majmuasi kirmaydi. 
Mehnat ta`limi mazmunidagi yangi yo’nalish – xalq milliy hunarmandchiligi 
sohalaridagi kasblardir. Ushbu soha mehnat ta`limi va kasblarga yo’naltirishning 
milliy hududiy, tarixiy va etnografik xususiyatlarini o’zida aks ettiradi va o’zining 
150 dan ortiq kasbiy faoliyat yo’nalishlarini qamrab olishi bilan hamda alohida 
yo’sindagi o’quv-uslubiy majmuasini mazmuniga yo’naltirilishi lozimligi bilan 
ajralib turadi. 
Mehnat ta`limi negizida kasbga yo’naltirishni zamon va istiqbollardagi 
davrlar talabi darajasida tashkil etishning asosiy omillaridan biri, shu sohani 
o’rgatuvchi pedagog-mutaxasislarni tayyorlash, malakasini oshirish, qayta 
tayyorlash hamda turli kasbiy mahoratini takomillashtirish texnologiyasini ishlab 
chiqish va yo’lga qo’yish shu kunning dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Bu hol 
oliy-pedagogik ta`limning o’quv-uslubiy majmuasini, ilmiy-metodik ta`minotni 
davr talablariga mos ravishda tubdan o’zgartirishni taqozo etadi. Mehnat ta`limi va 
va kasblarga yo’naltirishni tashkil etishda mazkur soha bo’yicha ajratilayotgan 
o’quv yuklamalarining soha xususiyatlariga mos kelishi, ya`ni sinfdagi qiz va o’g`il 

65 
bolalarni guruhlarga ajratib o’qitilishi. Amaliyligi va ishlab chiqarish mazmunida 
ekanligi dars soatlari miqdorini mos ravishda ko’paytirilib yo’naltirishni tashkil 
etish bo’yicha umumta`lim maktablarining 1-9 sinflari bosqichida, ya`ni 1-4 
sinflarda 1 soat, 5-7 sinflarda 2 soatdan 4 soatgacha, 8-9 sinflarda 1 soatdan jami 6 
soatdan bo’lishi maqsadga muvofiqdir. SHu bilan birga mehnat ta`limi 
mashg`ulotlariga ajratilgan o’quv soatlari miqdori hozirgi vaqtda 4180:4=1045 
soatni tashkil etadi. Ammo yaxlit o’quv-uslubiy majmuani yaratadigan 
nazariyotchi olimlar, dastur, darslik yaratuvchilar jami 4180 soatni doimo e`tiborga 
olishlari shart. 
Bu raqam ya`ni dars soatlari miqdori mehnat ta`limi chuqurlashtirilib 
o’qitiladigan va maxsus maktablarda (aqliy va jismoniy zaif bolalarni o’qitadigan) 
muassasalarda o’zgarishi mumkin, ammo mazmun, odatdagidek davom etadi. 
Mehnat ta`limi va kasblarga yo’naltirishni tashkil etishda 5-9 sinflarda mehnat 
amaliyotlarini o’tkazish muhim ahamiyat kasb etadi. Ammo hozirgi davrda bu 
muhim tadbirni o’tkazish faqat yuzakichilik va rasmiyatchilikdan iborat bo’lib 
qolmoqda. Mehnat ta`limi va kasblarga yo’naltirish umummehnat tayyorgarligi 
jarayonida yoshlarni mehnat bozorida raqobatbardosh va o’zlarini qiziqtirgan 
kasblarini egallashlari uchun zarur va etarli bilim, ko’nikma va malakalarni 
shakllantirishni asosiy maqsad qilib qo’yadi va quyidagi maqsad va vazifalarni hal 
etishni taqozo etadi: 
Maktabgacha tarbiya bosqichida bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga 
olgan holda mehnat jarayoni, mahsulotlar, materiallar va buyumlar to’g`risida 
dastlabki tushunchalar, tasavvurlar, maqsadli ish harakati usullarini bajarish 
to’g`risida ma`lumotlar berish; 
Umumta`lim maktablarini boshlang`ich 1-4 sinflarida mehnat ta`limi va 
kasbga yo’naltirish ishlari ko’rsatilgan 5 ta asosiy yo’nalish negizi asosida mehnat 
harakatlarini bajara olish qo’lda yasalgan buyumlarning kichraygan nushalarini 
yasay olish, mehnat va kasb faoliyati jarayonlari to’g`risida dastlabki bilimlar 
berish, sodda qurilmalarni tuzish, inson va tabiat, inson va buyumlar munosabatini 
uyg`unlashtirish to’g`risida dastlabki tasavvurlar hosil qilish; 

66 
Tayanch maktablarida mehnat ta`limi va kasblarga yo’naltirishning asosiy 
bosqichi amalga oshirilib, o’quvchilarda xalq xo’jaligining turli sohalarida mehnat 
qilishga tayyorgaligiga zamin yaratiladi. Bu bosqichda mazkur ta`limning 5 
umumkasbiy yo’nalishdagi 300 ga yaqin faoliyat turlari bo’yicha ta`lim-tarbiya 
jarayoni amalga oshiriladi. 
O’rta maxsus kasb-hunar ta`limi bosqichida o’quvilar xalq xo’jaligining turli 
sohalariga (qishloq xo’jaligi, sanoat, qurilish, mashinasozlik, xizmat ko’rsatish, 
savdo, san`athamda xalq xunarmandchiligi) tegishli aniq kasblar bo’yicha ma`lum 
mahorat darajasida egallashlari uchun imkoniyatlar yaratiladi. 
O’quvchilarning unumli mehnati natijasi bozor iqtisodiyoti, mehnat bozori 
munosabatlarida o’z aksini topadi, ular o’zi o’qiyotgan ta`lim muassasasi, oilasi va 
o’zining moddiy ta`minotiga sezilarli hissa qo’shish imkoniyatiga ega bo’ladilar. 
O’quvchilarning mehnatini tashkil etishda huquqiy, qonuniy, mehnat xavfsizligi, 
sanitariya-gigiena qoidalari, ruhiy, jismoniy rivojlanish xususiyatlari kabi omillar 
hisobga olinishi shart. O’quvchilarning mehnat va kasb tayyorgarligini amalga 
oshirishda iqtisodiy ustivorlik, aqliy hamda jismoniy rivojlanish mukammallikka 
erishish asosiy talablari hisoblanadi. 
O’quvchilarni kasblarga yo’naltirishda umumehnat kasbiy ta`lim bosqichida 
o’tish jarayonida murakkab didaktik mexanizm amalga oshiriladi. Bu o’rinda 
ta`lim muassasalari, ota-onalar, jamoatchilik mahalla, davlat va xususiy ishlab 
chiqarish korxonaliri, hunarmandlar uyushmalarining amaliy hamkorligini 
o’rnatilishi ular faoliyatining yagona maqsadga bo’ysundirilishi mazkur ta`lim 
samaradorligi oshishiga olib keladi. 
Mehnat ta`limi va kasblarga yo’naltirishning yaxlit maqsadli tizimini yaratish, 
yoshlarning bog`cha yoshidan boshla, kattalar ta`limigacha mehnat va kasb 
ta`limining bir butun tizimini yaratish mazkur sohaning hayotga uzviyligini 
ta`minlashning asosiy sharti hisoblanadi. 
Mehnat ta`limi va kasblarga yo’naltirishni tashkil etishda iqtisodiy 
omillarning ustivorligini ta`mirlash. SHaxsning o’z mehnati natijalarini ko’ra 
olganda, bu natijalardan o’zi ham bahramand bo’la olgandagina u tashabbus va 

67 
mustaqillik bilan faoliyat ko’rsatadi. Mehnat ta`limi va kasblarga yo’naltirishda 
o’quvchilar o’ziga xos erkinlikka mustaqillikka tashabbuskorlikka ega 
bo’lganlarida onglilik, faollik va ijodkorlik yuzaga chiqadi. 
Mehnat ta`limi va kasblarga yo’naltirishning yaxlit maqsadli tizimini 
yaratishda 5 ta asosiy yo’nalishga (texnik, xizmat ko’rsatish, qishloq xo’jaligi va 
xalq milliy hunarmandchiligiga) rioya qilish, ixtisoslashgan ta`limda esa xalq 
xo’jaligining turli asosiy tarmoq (qishloq, sanoat, qurilish, mashinasozlik, savdo 
xizmati ko’rsatish va san`at) hamda xalq hunarmandchiligi sohalaridagi kasblariga 
tayyorlash texnologiyasining bir butunligini saqlashda eskilarni unutmasdan, 
yangilarni tadbiq etish va yaratish asosiy tamoyillaridan biri hisoblanadi. 
O’quvchilarni xalq xo’jaligining turli sohalari va hunarmandchilik kasblariga 
yo’naltirishda ishlab chiqarish markazlari, maktablararo ishlab chiqarish bo’limlari, 
tsexlar ustaxonalar faoliyatlarini jonlantirish alohida ahamiyatga molikdir. Bunday 
markazlar, tsexlar, bo’limlarda mehnat ta`limi va kasblarga yo’naltirish ishlarini 
amalaga oshirishda zaruriy sharoitlar yaratiladi. Bu maqsadda xo’jalik, otaliq 
tashkilotlar va o’quv muassasalarining moddiy-texnik negizidan foydalanish 
maqsadga muvofiqdir. 
Mehnat ta`limi va kasb tanlash ishlarini tashkiliy, iqtisodiy, ilmiy-padagogik 
boshqarish ishlarini takomillashtirish. 
Respublikamizda 18 yoshgacha bo’lgan 10,4 mln. yoshlarning mehnat ta`limi 
va kasblarga yo’naltirishnig yagona markaz va hududiy kasbga yo’naltirish xizmati 
markazlari tomonidan boshqarilishi, aholining bandlik xizmati va Mehnat Vazirligi 
bilan birga ma`lumotlar Banki tashkil etilishini taqozo etadi. YOshalrning mehnat 
ta`limi va kasblarga yo’naltirishning dolzarb muammolarini tadqiq etadigan 
ilmiy-uslubiy markaz (yoki bir necha xududiy markazlar) tashkil etish. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida o’quvchilarning mehnat ta`limi va kasblarga 
yo’naltirishning yagona maqsadli tizimini yaratish, axborotlar bankini tashkil etish 
shu sohani tartibga solishdagi dastlabki amaliy qadamlar hisoblanadi. 
Bolalar mehnati yuklamalarni me`yorlash topshiriq va vazifalarni yosh, 
shaxsiy, jismoniy, aqliy xususiyatlariga qarab belgilash. Qizlar va o’g`il bolalar 

68 
mehnatining xususiyatlari, mehnat sharoitida mahalliy omillarni hisobga olish, 
mehnat xavfsizligi (texnika, elektr, yong`in, suv, gaz, transportda yurish 
xavfsizligi) va sanitariya-gigiena qoidalariga rioya etish maxsus kiyimlar va 
jihozlar ta`minotini yo’lga qo’yish moliyaviy va huquqiy kafolotlanishi lozim. 
Mehnat ta`limi va kasbga yo’naltirish iqtidorli yoshlarni o’z kasbiy ko’nikma 
va malakalarni taqsimlashtirishga mamlakat va chet ellar ilg`or texnologiyalari 
bilan tanishtirish bolalar mehnati mahsulotlari ko’rgazmalarni tashkil etishga 
sharoit yaratish shu sohadagi amalga oshirilishi lozim bo’lgan tadbirlardan 
hisoblanadi. Bu borada magistrlar mazkr ishlarga ilmiy izlanish mavqeini berishda 
quyidagilarni inobatga olishi zarur: 
- O’zbekiston Respublikasining tabiiy iqlimi, aholisining yashash tarzi, milliy 
va mahalliy xususiyatlarini hisobga olgan holda umumta`lim maktablarida mehnat 
ta`limiga yo’naltirishning majmuaviy maqsadi dasturini amaliyotga tadbiq etish 
quyidagilarni ko’zda tutadi: 
Uzluksiz ta`lim tizimida mehnat ta`limining davlat standartlarini ishlab 
chiqish; 
Uzluksiz ta`limning boshlang`ich ta`lim bo’g`ini uchun (1-4 sinflar) mazkur 
sohaning o’quv-uslubiy majmuasini ishlab chiqish; 
Tayanch ta`limi bosqichi uchun (5-9 sinflar) xalq ta`limi tizimining turli 
muassasalariga mo’ljallangan o’quv metodik majmualarni ishlab chiqish; 
Kasb-hunar kollejlariga mo’ljallangan mehnat va kasb ta`limining 
uzluksizligini ta`min etuvchi variantli blok-modulli ilmiy-metodik majmuasini 
yaratish. 
Mehnat ta`limi va kasbga yo’naltirish ishlarining pirovard maqs adli milliy 
rivojlanish g`oyalariga sodiq, mehnat bozoridagi o’quvchini mehnat ta`limi olishga 
mavjud bo’lgan usullardan foydalanishga maslahat beriladi. 
O’quvchilarning aniq bir qiziqqan kasbini tanlashda, uning tarbiya asoslariga 
alohida e`tibor berilishi maqsadga muvofiqdir. Masalan, yog`ochga ishlov berish 
texnologiyasidagi kasblar (duradgor, beshikchi, yog`och o’ymakori, mebel 
tayyorlovchi va hakozo). Agar bir kasb yuzasidan o’quvchilar axborotga ega bo’lsa, 
uning tanlagan kasbiga moslashishi tez va mustahkam bo’ladi. 
Magistrantlar diqqatini mehnat ta`limi va tarbiyasini kasb-hunarga 
yo’naltirishda uni bevosita hamda bilvosita davomi – tadbirkorlik faoliyati bilan 

69 
uzviyligini tushuntirishga jalb qilish lozim. CHunki, hozirgi kunda tadbirkorlik 
tushunchasi hayotning barcha sohalarida, shu jumladan ta`limning, ayniqsa, 
mehnat ta`limi hamda kasb tanlashda o’z aksini topmoqda. Zero, tadbirkorlik hayot 
talabiga aylanib bormoqda. SHunday ekan, tadbirkorlik to’g`risida tushunchaga 
ega bo’lish, tadbirkorlik malakalarini shakllantirish uchun ta`lim tizimi xodimlari 
tadbirkorlik psixologiyasi hamda pedagogikasi to’g`risidagi bilimlarga ega 
bo’lishlari, mehnat ta`limi o’qituvchisi hamda kasbga yo’naltiruvchi uchun 
majburiy-zarurdir. 
SHundan sung, magistrlarning ilmiy izlanishi hamda ilmiy pedagogik jihatdan 
o’qishida munosabat ta`sirli va jiddiy bo’ladi. Masalan, magistrlik dissertatsiyasi 
uchun tanlangan mavzuga ―Kasbga yo’llash maqsadida o’quvchilarning shaxsini 
o’rganish‖da uning iqtisodiy ta`lim fanlarini o’qitishning metodologik 
muammolariga yo’naltirilishi, ―kasb‖, ―kasb tanlash‖, ―kasb tanlashga yo’naltirish‖, 
―tanlagan kasbiga moslashtirish‖ hamda ―kasb tanlashning pedagogik masalalari‖ 
shu mavzuga oid ko’p muammolarni o’z echimiga olib kelishi mumkin. Unda, 
tarixiylik, fundamentlilik, qadriyatlarga asoslanganlik hamda ustivor yo’nalishlar 
belgilanganligi yuzasidan olib borilgan tadqiqotlar hamda ularda qo’lga kiritilgan 
ijobiy natijalar qo’yilgan talablarga javob bera oladi. 

Download 1,3 Mb.