§ 1. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASDA KASBGA YO’NALTIRISH
ISHLARINING TIZIMI VA BOSQICHLARI
Amaliy va ijtimoiy sheriklik tomonlari sifatida, fan va ishlab chiqarishning
ishtiroki bilan kasb-hunar ta`limi hamda kadrlar tayyorlashni rivojlantirish
4
strategiyasining asosiy yo’nalishlari kadrlar tayyorlash milliy dasturida belgilangan.
Biroq, kasb-hunar ta`limiga ijtimoiy sheriklarni jalb qilishning real mexanizmi hali
ishlab chiqilmagan. Ish beruvchilar bilan hunar ta`limi tizimi boshqaruv organlari
o’rtasidagi o’zaro munosabat davlat darajasida qonun yo’li bilan
mustahkamlangan.
Tadbirkorlar, ayniqsa kichik korxonalar avvalo bozorda o’zlarining tovarlarini
raqobatbardoshligini oshirishga intilmoqdalar. Ular kadrlar tayyorlashda ishtirok
etishdan manfaatdor emaslar, sababi ular asosan davlat ta`lim tizimidan tayyor
xodimlarni oladilar.
Bundan tashqari ko’pchilik korxonalar o’zlarining xodimlarini tayyorlash va
ularning malakasini oshirish uchun etarli mablag`ga ega emaslar.
To’lov asosida, ya`ni buyurtmachi kadrlar tayyorlashga to’la yoki qisman pul
to’lashi ko’zda tutiladigan shartnomalar tuzish hali keng tarqalmagan.
SHunday qilib, ishlab chiqaruvchilarni kadrlar tayyorlash ishiga jalb qilishni
sekinlatadigan sabablardan biri, bu masala bo’yicha me`yoriy-qonuniy bazaning
mavjud emasligi hisoblanadi. Kadrlar tayyorlashga mablag` sarflaydigan
korxonalar uchun soliq to’lashdagi mavjud imtiyozlar kam samaralidir.
Kadrlar tayyorlashning tashkiliy jihatdan ta`minlanishi quyidagi asosiy
yo’nalishlarni qamrab oladi:
- me`yoriy-qonuniy;
- moddiy-texnik;
- o’quv-metodik;
- kadrlar.
Me`yoriy-qonuniy ta`minlash kasb-hunar ta`limi faoliyat ko’rsatishining
asosiy negizi hisoblanadi. Islohot davrida bu yo’nalish hammasidan ko’ra ko’proq
qayta ko’rib chiqishga va o’zgartirishlarga duchor bo’lgan. SHu bilan birga, davr
talabiga mos keladigan, muvaffaqiyatli qonunlar islohotlari nisbatan bazalar va
muvaffaqiyatli amalga oshirishga imkon beradi. O’zbekistonda kasb-hunar
ta`limini tashkil etishning tartibga soluvchi asosiy qonuniy hujjatlar ishlab
chiqilgan.
5
O’quv-moddiy baza. Kasb-hunar ta`limining o’quv-moddiy bazasi avvalo
ta`lim muassasalari tarmoqlarini o’z ichiga oladi. 1997 yilning oxirida respublikada
xalq ta`limi Vazirligiga qarashli 442 ta hunar-texnika o’quv yurtlari faoliyat
ko’rsatgan. 1998 yil mart oyidan ushbu o’quv yurtlari o’rta maxsus, kasb-hunar
ta`limi Markazi boshqaruviga berildi. Bugungi kunga kelib, mavjud o’quv yurtlari
negizida 35 ta yangi turdagi o’quv yurtlari tashkil etildi, shu jumladan 22 ta
kasb-hunar kollejlari va 13 akademik litseylar. Respublikada 2005-2006 o’quv yili
boshlanishiga 1800 akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarini o’z ichiga olgan
yangi ta`lim muassasalari tarmog`ini yaratish vazifasi qo’yilgan. Ularda 618200
o’quvchi o’rniga ega bo’lgan 925 ob`ektlar yangi qurilish yo’li bilan barpo etiladi.
O’quv-metodik ta`minlanishi. Respublika mustaqillikka erishgandan so’ng
shu bugungacha ta`lim tizimining barcha zvenolarida o’quv dasturlari va darslarni
isloh qilish bo’yicha katta ishlar amalga oshirildi. Ko’pgina gumanitar fanlar va
iqtisodiy fanlarning ta`lim mazmuni qayta ko’rib chiqildi.
Kasb-hunar kollejlarida o’quvchilarga tadbirkorlik sohasidagi bilimlarni
singdirish maqsadida 90 soatlik dastur bo’yicha ―Bozor iqtisodiyoti asoslari va
ishlab chiqarishni tashkil etish‖ nomli yangi o’quv predmeti kiritildi. SHuningdek,
o’quv rejalari va dasturlar ishlab chiqildi, nashr etildi va ular asosida ―menejer
yordamchisi‖, ―referent‖, ―kichik va xususiy biznes uchun xisobchi‖ va shu kabi
yangi ixtisosliklar bo’yicha mutaxassislar tayyorlash boshlandi.
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturiga ko’ra, kasb-hunar kollejlarida o’qish
muddati 3 yil. Buni hisobga olgan holda o’quv vaqtining taqsimoti bilan namunali
o’quv rejasining modeli ishlab chiqildi. Bu tuzilmada umumiy ta`lim fanlariga
34,5% vaqt ajratildi, qolgan vaqt umumkasbiy va maxsus fanlar o’rtasida
taqsimlanadi, ularning hajmi va miqdori mutaxassisliklar murakkabligiga ko’ra
belgilanadi. 09ло
O’zbekistonda ta`limni boshqarish va nazorat qilish tizimi davlat xarakteriga
ega. Bu jarayonga hamma bab-baravar, shuningdek hukumatning mahalliy
organlari vakillari ham jalb etiladi. Ishbilarmon doiralar, jamoat tashkilotlari va
fondlar ta`limni boshqarishda ishtirok etmaydilar. Ularning ishtiroki ta`limni
6
moliyaviy va moddiy jihatdan ta`minlashga ma`lum darajada imkoniyat
tug`diradigan bo’lar edi.
O’rta maxsus, kasb-hunar ta`limini boshqarish va nazorati respublika
qonunlari belgilangan vakolat doirasida faoliyat ko’rsatuvchi davlat organlari
tomonidan amalga oshiriladi.
Bunday organlarga quyidagilar kiradi:
- O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi;
- Qoraqalpog`iston Respublikasi Vazirlar mahkamasi;
- O’zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi;
- O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi;
- Qoraqalpog`iston Respublikasi xalq ta`limi vazirligi;
- Mahalliy davlat hokimiyati organlari;
- Xalq ta`limi hududiy boshqarmalari;
- O’rta maxsus, kasb-hunar ta`limi xududiy boshqarmalari.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ta`lim sohasidagi
vakolatlariga quyidagilar kiradi:
- ta`lim sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirish;
- ta`lim sohasidagi davlat boshqaruvi organlariga rahbarlik qilish;
- ta`limni rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish;
- ta`lim muassasalarini tashkil etish, qayta tashkil etish va tugatish tartibini
belgilash;
- ta`lim muassasalarini akkreditatsiyadan, pedagog, ilmiy kadrlarni
attestatsiyadan o’tkazish tartibini belgilash;
- boshqa davlatning ta`lim muassasalariga O’zbekiston Respublikasining
hududida ta`lim faoliyati bilan shug`ullanish huquqini beruvchi ruxsatnomalar
berish;
- qonun xujjatlariga muvofiq xorijiy davlatlarning ta`lim to’g`risidagi
hujjatlarini tan olish va bu hujjatlarning ekvivalent ekanligini qayd etish tartibini
belgilash;
- davlat ta`lim standartlarini tasdiqlash;
7
- davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi ma`lumot to’g`risidagi
hujjatlarni tasdiqlash va ularni berish tartibini belgilash;
- davlat grantlari miqdorini va ta`lim muassasalariga qabul qilish tartibini
belgilash;
- davlat oliy ta`lim muassasalari rektorlarini tayinlash;
- ta`lim oluvchilarni akkreditatsiya qilingan bir ta`lim muassasasidan
boshqasiga o’tkazish tartibini belgilash;
- qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlar.
O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyotini ta`minlovchi,
shaxs, jamiyat va davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy – texnikaviy va madaniy
ehtiyojlarini qondiruvchi ustivor soha – bu uzluksiz ta`lim bo’lib, u kadrlar
tayyorlash tizimining asosi hisoblanadi.
Uzluksiz ta`lim ijodkor, ijtimoiy faol, ma`naviy boy shaxs shakllanishi va
yuqori malakali raqobatbardosh kadrlar ildam tayyorlanishi uchun zarur
shart-sharoitlar yaratadi.
Uzluksiz ta`lim tizimining faoliyat olib borishi davlat ta`lim standartlari
asosida turli darajalardagi ta`lim dasturlarining izchilligi asosida ta`minlanadi va
quyidagi ta`lim turlarini o’z ichiga oladi:
maktabgacha ta`lim;
umumiy o’rta ta`lim;
o’rta maxsus, kasb-hunar ta`limi;
oliy ta`lim;
oliy o’quv yurtidan keyingi ta`lim;
kadrlar malkasini oshirish va ularni qayta tayyorlash;
maktabdan tashqari ta`lim.
Bu borada magistrantlar mazkur mavzu yuzasidan mavjud boshqa
manbalardan foydalanib O’zbekiston Respublikasida kasbga yo’naltirish
ishlarining tizimi va bosqichlariga xos qo’shimcha ma`lumotlar bilan boyitib,
chuqurlashtirib va kengaytirilgan holatda, ―Kasbiy yo’naltirishda mehnat
resurslarini ishlatish ta`sirini kengaytirish omillari‖ni ilmiy-pedagogik tadqiqotlar
8
metodologiyasi nuqtai nazaridan batafsil yoritishlari kerak. Keyin 8-9 sinflarga
taaluqli materiallarda ta`riflangan mehnat resurslarini ishlatish texnologiyasi
hamda ularni kasbiy yo’naltirishdagi ta`sirini kuchaytirish holatlarini tahliliy
izohlash maqsadga muvofiqdir. Pedagogik mahoratni kasbga yo’naltirish ishlariga
tadbiq qilishni ishlab chiqishlari lozim.
Tabiat va jamiyat hodisalari, ishlab chiqarish jarayonlari ko’pincha shu qadar
murakkabki, bularni bir ilm-fan doirasida tavsiflash mumkin emas. Maktabda
o’rganilayotgan ko’pgina fakt va qonunlar o’zaro bog`liq holda aniq ro’yobga
chiqarilgan taqdirdagina o’zlashtirishi mumkin. Misol uchun kasbga yo’naltirish
masalasini olib ko’raylik.
Muammoning muhimligi, yoshlarni kasbga yo’naltirishga oid bir qancha
amaliy masalalarni shoshilinch ravishda hal qilishning zarurligi hozirgi vaqtda
ko’plab mutaxassislar: pedagoglar, psixologlar, vrachlar, iqtisodchilar, sotsiologlar
va g`oyat xilma-xil sohalarida ishlovchi amaliyotchi xodimlarning e`tiborini o’ziga
jalb etdi. Bu borada ko’plab mutaxassislarning ishtirok etishi va ish olib borishi
muammoni to’g`ri va komleks tarzda hal etish uchun zamin va sharoitlar yaratib
beradi, albatta.
SHu bilan birga bu mutaxassislarning har biri to’la aniq ma`lumot olgan,
muayyan ish tajribasiga ega xodimlardir. SHu boisdan ular kasbga yo’naltirish
sohasidagi o’z faoliyatida o’zlariga ma`lum bo’lgan metodlarga, muammoga
yondashuv usullariga hamda idrok qilish uslubi va shu kabilarga tayanadilar. Bu
esa ba`zan ularda tushunchalarning ayrim atamalaridan foydalanishda ziddiyatlar
tug`diribgina qolmay, kasbga yo’naltirish maqsad va vazifalarining qo’yilishida bir
qancha amaliy masalalarini tushunib olishda bu borada yakdillikning buzilishiga
ham olib kelmoqda. SHu sababdan ham kasbga yo’naltirishga oid bilimlar
mazmunining yagona tizimini hamda kasbga yo’naltirish metodologiyasini ishlab
chiqish kasbga yo’naltirish sohasida bundan buyon muvaffaqiyatli ish olib
borishning muhim shartidir.
Maktab o’quvchilarini kasbga yo’naltirish muammosiga oid e`lon qilingan
asarlarning tanqidiy tahlili va ommaviy maktablar tajribasini umumlashtirish
9
asosida o’quvchilarning e`tiborini yosh avlodga mehnat tarbiyasi berish va ularni
kasbga yo’naltirishga doir etarli darajada yaxshi ishlab chiqilmagan bir qancha
muammolarga alohida qaratish lozim. Jumladan, mintaqa sharoitlarini, milliy
an`analarini hisobga olib o’quvchilarni kasblarga uchun ta`lim muassassining
kasbga yo’naltirish bo’yicha kompleks tadbirlarini ishlab chiqish, kasbga
yo’naltirish vazifalarini amalga oshirish bilan o’quvchilarning umummehnat va
kasbiy tayyorgarligi o’rtasida uzviy aloqadorlikni ta`minlash alohida dolzarblik
kasb etadi .
Respublikamizda etarli darajada nazariy va amaliy jihatdan ishlab
chiqilmagan bu kabi muammolarni hal qilishda mamlakatimiz mintaqa
xususiyatlarini, milliy an`analarini va tarixiy tajribasini hisobga olish lozim bo’ladi.
Ikkinchi tomondan esa fan-texnika taraqqiyotining hozirgi talabalari asosida
maktab yoshlariga mehnat tarbiyasi berish va ularni ishchi kasblarini egallashga
yo’naltirish shakl va metodlarini takomillashtirishning yangi yo’llarini qidirishga
to’g`ri keladi.
Kasbga yo’naltirish ishida iqtisodiy muammolar muhim o’rin tutadi. Bular
orasida xalq xo’jaligini rivojlantirish va kad muammolari alohida ahamiyat kasb
etadi. Bu masalalarni kasbga yo’naltirish jihatlari bilan o’zaro bog`liq tarzda
talabalarning mustaqil mashg`ulotlarida ko’rib chiqishi tavsiya etiladi.
Hozirgi fan-texnika va ijtimoiy taraqqiyot sharoitida yosh avlodni jamiyat
barpo etishda faol qatnashishga tayyorlashi lozim bo’lgan maktabning roli har
qachongidan ko’ra o’sdi.
SHu munosabat bilan o’quvchilarga ilm-fan asoslarining mustahkam
bilimlarini singdirish, ularda yuksak onglilikni tarbiyalash, umuminsoniy
axloqiylikni shakllantirish, yosh avlodni turmushga va mehnatga, ijtimoiy zarur
kasblarni ongli ravishda tanlashga tayyorlash ta`lim va tarbiyaning hamma
bosqichlarida hozirgi maktabning vazifalaridir.
Kasbni to’g`ri tanlash – inson turmushida muhim qadamdir, yosh avlodning
butun hayotidagi muvaffaqiyat ko’p jihatdan kasbning qanchalik to’g`ri
tanlanishiga bog`liq.
10
Kasbni to’g`ri tanlash har bir maktab o’quvchisining qiziqishiga, mayliga,
qobiliyatiga va imkoniyatlariga mos bo’lishi uchun uning sog`lig`ini,
o’zlashtirishini va hissiyotlarini hisobga olish lozim, bular ijtimoiy foydali va
unumli mehnatda hammadan ko’ra ko’proq qaror topadi va namoyon bo’ladi.
Odam bajarayotgan ishlariga ijodiy munosabatda bo’lib, mehnat
unumdorligini doimo oshirib borsa, tanlagan kasbiga zo’r qiziqish bilan qarasa, o’z
ishining ijtimoiy ahamiyatini tushunsa, uning qobiliyatlari mehnatda takomillashib
borsa, o’shandagina u mehnatdan qoniqish hosil qiladi va xursand bo’ladi, bunday
hoolda har bir shaxs jamiyatga eng ko’p naf keltiradi.
Mana shu aytgan gaplardan kasb tanlashning g`oyat muhim ijtimoiy ahamiyati
kelib chiqadi. Kasb-korni erkin tanlash juda katta ahamiyatga ega. Odam
shug`ullanayotgan ishini yaxshi ko’rsa, bundan u xursand bo’ladi, qoniqish hosil
qiladi, zo’r tashabbus ko’rsatadi, toliqmay mehnat unumini oshiradi.
Maktab o’quvchilarining kasb tanlashi ongli zaruriyat bo’lishi va ayni vaqtda
jamiyat manfaatlariga mos bo’lib tushishi, yigit va qizlarning kamolot yo’lida
shaxsiy mudaolarini qondirishi lozim. Buning uchun yuksak darajada ma`lumotli
bo’lish zarur, hozirgi asrimizda bunday ma`lumotsiz fan-texnika ildam taraqqiy
etishi mumkin emas.
Umummehnat va maxsus malakalarni, kasbga bo’lgan qiziqishlarini
shakllantirishning bunday imkoniyatlari ob`ektiv zaminga ega bo’lib, voqelikda
har kuni amalda oshirilmoqda.
Sanoat tez rivojlanganligi, qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalash va
elektrlashtirish borasida katta qadamlar qo’yilganligi, ilm-fan, texnikani va
madaniyatni yuksaltirish sohasidagi muvaffaqiyatlar bir tomondan, yoshlarning
qiziqishlariga va qobiliyatlariga muvofiq, ikkinchi tomondan xalq xo’jaligi
talab-ehtiyojlariga asosan kasb tanlashlari uchun amaliy jihatdan cheklanmagan
imkoniyatlar yaratdi; umumiy ta`lim maktabida mehnat poletexnika ta`limi
sharoitida kasbga yo’naltirish muammosini ijobiy hal qilish uchun barcha
shart-sharoitlar vujudga keltirildi.
11
Kasbga yo’naltirish o’quvchilarga politexnik ma`lumot berish masalalari
bilan, kasb tanlash esa muayyan bilim darajasi bilan chambarchas bog`liqdir.
YOsh avlodga mehnatga ijodiy munosabatda bo’lishni tarbiyalash muhimdir.
Ijodkorlik inson faoliyatiga umuman xos narsadir, qobiliyatlarini har tomonlama
kamol toptirish uchun imkoniyat mavjud bo’ladi, chunki bolalar yoshligidanoq
mehnatga qiziqib qoladilar: ular o’z o’yinlarida ota-onalariga, atrof-tevarakdagi
kishilarga taqlid qiladilar, ularning mehnat harakatlarini takrorlaydilar. Faoliyatga
ana shunda intilish, kattalarning mehnatiga taqlid qilish bolalarga maktabgacha
yoshdayoq hammabop mehnat malakalarini singdirish uchun qulay omil bo’lib
xizmat qiladi.
Tabiiyki, bularning hammasini tushunarli va obrazli shaklda bolalar ongiga
etkazish, bolalarni o’rab turgan va ularga xizmat qilayotgan hamma narsalar
odamlarning mehnati bilan vujudga keltirilgan, qo’llar faqat mehnatdagina ―mohir
qo’llar‖ga aylanadi, mehnatsiz hech narsani o’rganib bo’lmaydi, degan fikrni
singdirishga intilish zarur.
Umumiy ta`lim maktablarida, zavod va fabrikalarda, o’quv yurtlarida kasbga
yo’naltirish ishlarini o’tkazish zaruriyatini turmushning o’zi taqozo etmoqda. Bu
narsa qayta qurish yangi marralari yil sayin tobora keng avj oldirilayotgandir.
Bundan shunday xulosa kelib chiqadi: o’quvchi tanlagan kasb og`zaki
tushunchagina bo’lib qolmasligi, o’quvchi o’z qobiliyatlarini yangi kasbda sinab
ko’rishi, ushbu kasb to’g`risidagi tushunchasi qanchalik to’g`ri ekanini xolisona
tekshirib ko’rishi lozim.
O’z-o’zidan ma`lumki, bunga o’qitishning to’g`ri yo’lga qo’yilishi, bilimlarni,
ilm-fan asoslarini, ayniqsa ijtimoiy foydali va unumli mehnat bilan chambarchas
bog`langan mehnat politexnik bilimni chuqur va mustahkam egallash
natijasidagina erishish mumkin.
Har qanday kasbda eng muhimi - uning mehnat mazmuniga ega bo’lishidir.
SHu boisdan mehnatsevarlikni, yaxshi urf-odatlarni tarbiyalash va ularni mehnat
jo’shqinligiga ko’chirish bolalarni kasb tanlashga tayyorlashning bosh negizidir.
Oilada bolani mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash odatda maktabgacha bo’lgan
12
yoshdan boshlanadi. Ana shu paytdan e`tiboran bolalarni bo’lg`usi kasbni
tanlashga tayyorlash amalga oshirilishi lozim. Bunda bolalarning qiziqishlari,
mayllari, qobiliyatlari va imkoniyatlarini muntazam ravishda o’rganish zarur. Kasb
tanlashda xato qilmaslik uchun bolalarga avvalo maktab va oila yordam berishi
kerak.
Har bir shaxs har tomonlama kamol topishi lozim, buning uchun maktablarda
barcha imkoniyatlar mavjud. Bolalar yaxshi, aqliy, jismoniy, axloqiy, mehnat va
estetik tarbiyani va shu bilan birga politexnik ma`lumotni ola turib, shu asosda
o’zlarini kasbiy faoliyatga tayyorlashlari mumkin. ―Kim bo’lsam, ekan?‖
muammosi ―Qanday odam bo’lish kerak‖ muammosi bilan birgalikda hal qilinishi
lozim. Maktab o’quvchilarini kasbga yo’naltirishga oid ishlarni ta`lim yo’llari
oraqil mutassil va izchillik bilan olib borish kerak.
|
