Mavzu yuzasidan test savollari

31 
D) Akademik litseylarda 
3. Kasb-hunarni tanlash, egallash va ulardan foydalanish haqida
O’zbekiston Respublikasining qaysi bob va moddasida bayon qilingan? 
A) IX bob, 38-moddasida 
B) IX bob, 37-moddasida 
C) X bob, 38-moddasida 
D) X bob, 37-moddasida 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
§ 3. TA`LIM JARAYONI KASBIY YO’NALGANLIGINI 
TA`MINLASH 
Ta`lim sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar bilimdon, mustaqil 
fikrlovchi, ijodiy izlanuvchi, yuqori malakali, madaniyatli, turli sohalar bo’yicha 
etuk mutaxassis kadrlarni tayyorlashga qaratilgan. O’zbekiston Respublikasi 
Prezidenti I.A.Karimovning qator asarlarida va Vazirlar Mahkamasi qarorlarida 
mutaxassis kadrlar tayyorlash masalasiga katta e`tibor berilgani bejiz emas. 
Bu vazifani hal qilishda yoshlarni to’g`ri kasb tanlashga yo’llash, ularga 
to’g`ri maslahatlar ko’rsatish va o’z ijodiy qobiliyatlari darajasidagi kasbni 
egallashlari uchun shart-sharoit yaratish lozim. 

32 
Kasb tanlash faoliyatini oqilona tashkil etish uchun kasb tanlashga ta`sir 
etuvchi omillar mohiyatini bilmoq lozim. Bular quyidagilardan iborat: 
1. 
Ta`lim — tarbiya tizimida kasbga yullash faoliyatining mazmuni 
metodikalari majmuasini mukammal ravishda mujassamlashganligi. 
Maktab ma`muriyati, sinf rahbariyatlari, amaliy psixolog va kasbga yo’llovchi 
fan o’qituvchilarining ish rejasida mazkur masala joy olganligi. SHuningdek, bu 
muammoga taalluqli ishlar, tadbirlar izchil amalga oshirilib turilishi, ularning 
ta`sirchanligiga e`tiborning ortishi tufayli o’quvchi yoshlar orasida bu sohada 
tasavvur ko’lamining kengayishi. Rasmiyatchilikdan chekinib, umumiy va zaruriy 
masala
2. 
O’quvchilarning kasb tanlashga o’rgatishda o’qituvchilar jamoasi 
faoliyati hamkorligi va samaradorligi. 
Alohida olingan fan o’qituvchilari va turdosh fanlarning namoyondalari 
jamlanmasi hamkorlik ish rejasyda kasbga yo’llash masalasining izchil ravishda 
qo’yilishi, har bir mavzu bo’yicha muloha almashishda, qaysi fan bo’lishidan qat`iy 
nazar ixtisosga oid bilimlarga e`tibor berilishi kasbiy tasavvurni vujudga keltiradi. 
Kasb - hunar mohiyati bilan tanishish unga nisbatan qiziqishni uyg`otadi, mustaqil 
bilim olishga ishtiyoq paydo bo’ladi va odat maromiga aylana boradi. Maxsus 
tadbirlar o’tkazilishi, kasb nufuzi bilan tanishtirilishi kasbiy motivlar va 
motivatsiyalarni takomillashtirada, moyillik tuyg`usini uyg`otadi. 
3. 
Sinf rahbarining ota - onalar bilan xamkorligini ongli kasb tanlash negizi 
ekanligi. 
Sinf rahbari ota - onalar bilan individual va guruxlik hamkorlikni amalga 
oshirishda quyidagilarga e`tibor qilsa, yuqori ko’rsatgichga erishishi mumkin: 
o’kuv faninig kasb tanlash bilan bog`liqligi, kasbning nufuzi, kasb tanlashning 
psixologik asoslari, kasbga nisbatan qiziqish, havas, qobiliyat, iste`dod kasbga 
yo’llashning asosiy maqsadi va vazifalari, proffessiogramma mohiyati, kadrlarga 
va mutaxassislarga nisbatan extiyoj darajalari, kasbning ijtimoiy ahamiyati, 
layoqatining umumiy va xususiy ko’rinishlari, o’quvchilar individual xususiyatlari, 
ilmiy manbalari, maktab psixologining bu sohadagi funktsiyasi va boshqalar. 

33 
4. Kasb tanlashda yoshlar tashkilotining ishtiroki. 
YOshlar tashkiloti faoliyatida kasb tanlash masalasining ustivorligi, 
o’quvchilarning turli fondlarga jalb qilinishi, iste`dodlarning saralanishi, 
mukofotga tortilishi, moddiy va ma`naviy taqdirlanishi kabilar. 
5. Sinfdan va maktabdan tashqari olib boriladigan ishlar mazmunida kasb 
tanlashning alohida ajratilib ko’rsatilishi. 
6. Maktablarda ishlab chiqarish kombinatlarida ommaviy va keng ko’lamda 
ishlar yo’lga qo’yilishi. 
7. Maxsus muassasalar faoliyati. 
8. Kasbga oid ko’rgazmalar, sayohatlar uyushtirilishi. 
9. Ijodkor, nufuzli, mahoratli kishilar bilan uchrashuvlar o’tkazilishi. 
10. Kasb tanlashda mahalliy matbuot, radio va televideniening ishtiroki. 
Kasbga yo’llash umumdavlat ahamiyatiga ega muammo hisoblanib, uni 
bosqichma bosqich amalga oshirish ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖da alohida 
o’rin egallaydi. 
YUqorida kasb tanlashga yo’llash omillari faoliyatini hamkorlikka aylantirish 
yuksak samaralar sari etaklaydi. 
Bu borada ta`kidlash zarurki, magistrantlar o’zining ilmiy izlanishi va 
ilmiy-pedagogik faoliyatlarida O’zbekiston mustaqillik davrining dastlabki 
paytidan qabul qilingan ―Ta`lim to’g`risida‖gi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy 
dasturida hamda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 13 may, 
203-sonli qarori bilan tasdiqlangan ―Umumiy o’rta ta`lim dasturlarini tayyorlash, 
sinab ko’rish va joriy etish bo’yicha Respublika komissiyasi‖ning 1998 yil 26 
maydagi yig`ilishi Bayon qaroriga ko’ra hamda ta`lim standartlari va uning asosida 
ishlab chiqilgan tajriba o’quv dasturlarini ta`lim jarayonida sinab ko’rish mustaqil 
O’zbekiston Respublikasida ta`limni isloh qilish yuzasidan tashkil etilgan tadbirdir. 
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ta`lim islohotiga taaluqli 
bo’lgan qarorlari ijrosi yuzasidan ilmiy metodik tavsiyalar ishlab chiqish va ularni 
pedagogik amaliyotga joriy etish yo’llarini belgilashda: 
1. 
O’zbekiston Respublikasining mintaqaviy, ijtimoiy, iqtisodiy va 

34 
milliy-madaniy xususiyatlarini hisobga olib, umumiy o’rta ta`limda tajriba-sinov 
ishlarining yangicha pedagogik texnologiyalarni amalda joriy etish maqsadga 
muvofiq deb hisoblanadi; 
2. 
Umumiy o’rta ta`limda o’quvchilarning fanlar asoslari bo’yicha 
muntazam bilimlarini oshirib borishlari, asosiy o’quv ilmiy va umummadaniy 
bilimlarini, milliy va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan ma`naviy-axloqiy 
fazilatlarni shakllantirish zaminida har bir fanning tajriba-tekshiruv faoliyatini 
tashkillashtirish lozimligini ta`kidlanadi. 
3. 
Tajriba-sinov materiallaridan amaliyotda foydalanish haqida ob`ektiv 
baholash va xulosa chiqarish talab etiladi. 
4. 
Tajriba-sinov ishlarini olib borish jarayonida bolalarda ro’y beradigan 
hamma o’zgarishlarni yozma qayd qilib borish tavsiya etiladi. 
5. 
Bolalar faoliyatini faollashtirib ularning erkin fikrlashlarini va har 
tomonlama kamol topishlarini ta`minlash, o’quv tarbiya jarayonining asosiy negizi 
deb hisoblanadi. 
6. 
Bolalarning imkoniyatlarini, iqtidorlarini hisobga olib, ularda o’qishga 
hoxish-istaklarini uyg`otish, ma`naviy yuksalish darajasiga ko’tarishni ta`kidlaydi. 
7. 
Umumta`lim maktablari o’quvchilarida bilim berish jarayonida fanlar 
majmuasida mehnat ta`limi va kasb tanlash negizidagi bilimlarni, malaka va 
tushunchalar tizimini, ijodiy faoliyat tajribasini, shaxsning muhim sifatlarini 
shakllantirish zarurligini ta`kidlanadi. 
8. 
Tajriba-sinov jarayonida sodir bo’ladigan har bir tasodif va 
o’zgarishlarni qayd qilib borishni talab etiladi. 
SHu asoslarga tayangan holda magistrantlar o’qish jarayonini kasbiy 
yo’nalganligini ta`minlashga qaratishlari maqsadga muvofiqdir. Bu borada barcha 
umumta`lim fanlari, ayniqsa mehnat ta`limi negizidagi o’quvchilarni kasb-hunarga 
yo’naltirish imkoniyatlaridan to’la va unumli holatda foydalanish muhimdir. 
Bu borada ta`kidlash zarurki, magistrantlar qayd etilgan 1-9 sinflar bo’yicha 
mehnat ta`limi, kasbga yo’llash hamda kasbkorlikka xos materiallarni, o’zlarining 
ilmiy izlanish va ilmiy-pedagogik faoliyatlari nuqtai nazaridan ―Ilmiy-pedagogik

35 
tadqiqotlar metodologiyasi‖ faniga xos: pedagogik fanlar tuzilmasi, undagi 
mantiqiy hamda tarixiy-pedagogik tadqiqotlarni amalga oshirishning shakl va 
metodlari; tadqiqotlarni amalga oshirishda tizimli yondoshuv va majmuaviy 
tadqiqotlarni amalga oshirish texnologiyaga binoan yakunlash maqsadga muvofiq 
bo’ladi. Mazkur izlanishda o’quvchilar kasb tanlash, kasbga yo’naltirish, tanlagan 
kasbiga moslashtirish kontseptsiyalarini modellashtirish ishlarini bajarishiga 
alohida e`tiborni kuchaytirishlari lozim. Ularning diqqati kasbiy-pedagogik 
bilimdonlikka yo’nalgan bo’lishi lozim. 
Kasbiy- pedagogik bilimdonlik pedagogik voqelikni izchil idrok eta bilish va 
unda izchil harakat qila olish malakasini qamrab oladi. Bu xislat pedagogik jarayon 
mantig`ining yaxlitligiga va butun tuzilmasi bilan birgalikda ko’ra olish, pedagogik 
tizimning rivojlanish qonunityalari va yo’nalishlarini tushunish imkoniyatini 
ta`minlaydi, maqsadga muvofiq faoliyatini konstruktsiyalashni osonlashtiradi. 
Kasbiy-pedagogik bilimdonlik asosan to’rtta komponenti bilan tavsiflanadi: 

SHaxsga, insonga yo’nalganlik; 

Pedagogik voqeolikni izchil idrok etashi; 

Fan sohasiga yo’nalganlik; 

Pedagogik texnologiyalarni egallash. 
Kasb tanlash (kasbga yaroqlilik) - kasbiy ishning butun tizimida yakunlovchi 
bosqichdir. Ayni shu bosqichda xodimning tanlagan kasbga uzil-kesil muvofiqligi 
yoki nomuvofiqligi aniqlanadi. Lekin kasb tanlash (kasbga yaroqlilik) 
metodlaridan kasbga yo’naltirishning faqat yakunlovchi bosqichida foydalanish 
mumkin, deb hisoblash noto’g`ri bo’lur edi. U yoki bu kasbning egallagani holda 
dastlabki tibbiy-fiziologik va psixologik ko’rikdan o’tmagan yigit yoxud qizga 
tanlagan kasbi zid bo’lishi ham mumkin. SHu boisdan kasb tanlash boshlang`ich 
bosqichda ham, shuningdek yakunlovchi bosqichda ham o’tkazilishi lozim. 
Kasbga yaroqlilik - mazkur kishining ushbu kasb bo’yicha mehnat vazifalarini 
bajarishi uchun yaroqli yoki yaroqsizligini qayot qilishdangina iborat emas, albatta. 
Kasbga yaroqlilikni boshqa jihatdan ham: 
1) odam o’zi tanlagan kasbga yaroqlimi yoki yo’qligi; 

36 
2) hayot yo’lini tanlagan chog`da u nimalarga amal qilishi lozimligi; 
3) uni o’qitish masalasiga qanday qilib bir muncha oqilona yondashish, ya`ni 
unda kasbga yaroqlilikni qanday qilib g`oyat maqsadga muvofiq tarzda 
shakllantirish, tarbiyalash va rivojlantirish mumkinligi jihatidan ham ko’rib chiqish 
kerak.
Boshqacha qilib aytganda, u yoki bu kasblarni egallashga harakat qilayotgan 
odamlarning tibbiy ko’rsatkichlari bilan bir qatorda ularda diqqat, tafakkur, 
psixomotorika va shu kabi psixik funktsiyalarlarni rivojlantirish bilan bog`liq 
muayyan psixologik kayfiyatni ham shakllantirish shaxs fazilatidir. Kasbga 
yaroqlilikni odamning kasbga nisbatan qo’yilgan talablarga mos bo’lgan tug`ma 
yoki hosil qilingan psixofiziologik xususiyatlari yig`indisi deb qarash yaramaydi. 
Faqat ba`zi kasblar (sozanda, rassom va shu kabilar) uchun muayyan tabiiy 
ma`lumotlar talab qilinadi. SHu boisdan psixolog, mehnat o’qituvchisi va 
boshqalarning vazifasi o’quvchi kasb (mutaxassislik)ni yoki o’quv yurtini to’g`ri 
yoki noto’g`ri tanlaganini; tanlagan kasbi yoki o’quv yurti uning mayllari yoki 
qobiliyatlariga mos yoxud mos emasligini; kasbni yoki o’quv yurtini tanlash vajlari, 
ota-onalarning, o’qituvchilarning va shu kabilarning fikri qanday ekanligini 
aniqlashdan iborat. O’quvchilarning kasbga bo’lgan qiziqishlari va mayllari ana 
shunday ma`lumotlar asosida aniqlanadi. 
O’quvchilarni kasbga yo’naltirish ishini amalga oshirishda o’qituvchilar va 
sinf rahbarlari; ota-onalar kengashi; to’garaklarning rahbarlari bevosita ish olib 
boradilar. Maktabdan tashqari muassasalar, odatda, qiziqishlari va mayllari etarli 
darajada namoyon bo’lgan bolalarni birlashtiradi. Bunday bolalarda ijodkorlik va 
tashabbus ruhi ustunlik qiladi, ular amaliy faoliyatining xususiyati esa muayyan 
ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. 
Maktabdan tashqari muassasalar (o’quvchilar uyi, bolalar kutubxonalari, yosh 
tabiatshunoslar jamiyatlari, ratsionalizatorlar byurolari va shu kabilar) kasbga 
yo’naltirish umumiy ishi tizimida faol qatnashadilar.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishda o’quvchilarning maxsus qiziqishlari 
shakllanadi va ularning qobiliyatlari rivojlanadi. Bular umumiy ta`limni va mehnat 

37 
politexnik ta`limini to’ldiradi, o’quvchilarda kasb tanlashning ijtimoiy ahamiyatga 
molik sabablarini shakllantirishga yordam beradi, xalq xo’jaligi turli tarmoqlari 
bilan tanishishni kengaytiradi, o’quvchilarni qiziqtiradigan kasblar va 
mutaxassisliklarni, avvalo, o’z tumani, viloyatidagi kasblar va mutaxassisliklarni 
chuqur bilib olishga imkon beradi. Kasbga yo’naltirish bo’yicha fakultativ kurs 
kasbga oid ma`lumot olish, uzil-kesil kasb tanlash, real ishga joylashish masalalari 
yuzasidan o’quvchilarga maslahat berish imkoniyatlarini kengaytiradi. 
O’quvchilarni kasbga yo’naltirish ishi shakllarini bir qancha belgilarga qarab 
quyidagicha tavsiflash maqsadga muvofiqdir: 
I. O’tkazilayotgan tadbirlarda qatnashadigan o’quvchilar soni qarab:
1. Bir necha parallel sinflar, aralash sinflar qatnashadigan tadbirlar. 
2. YAkka-yakka o’quvchilar qatnashadigan tadbir. 
II. Tashkil etish usullariga qarab: 
1. YAlpi tadbirlar - lektsiyalar, yig`ilishlar, konferentsiyalar, olimpiadalar, 
kinofilmlarni ko’rish; tematik kechalar, ishla chiqarish ilg`orlari bilan 
o’tkaziladigan uchrashuv kechalari; kasb bo’yicha kalendar kunlari. 
2. Guruxiy tadbirlar - ekskursiyalar, maslahatlar, kasblar bo’yicha tanlovlar, 
yosh texniklarning musobaqalari, korxonalar va etakchi kasblar bilan tanishish 
maqsadida jonajon o’lka bo’ylab sayyohlik yurishlari. 
3. YAkka-yakka o’tkaziladigan tadbirlar - kasb haqida maslahat beriladigan 
suhbatlar, kasb to’g`risida tavsiya etilgan kitoblarni o’qish, uchrashuvlar, 
konstruktorlik, tajriba ishi yuzasidan yakka tartibda beriladigan topshiriqlar; 
o’quvchini qiziqtiradigan fan va texnika sohasini chuqurlashtirish va rivojlantirish 
maqsadida qo’shimcha adabiyotlar bilan ishlash. 
III. Mazmun manbalariga qarab; 
Kasblar bilan tanishtirish; sayohatlar, malakali ishchilar va mutaxassislar 
bilan uchrashuvlar, o’qituvchining hikoyasi yoki suhbati, kinolardan lavhalar, 
fotosuratlar, jurnal va gazetalardan olingan maxsus materiallarni namoyish qilish 
uchun proektsion apparatlardan foydalanish; taklif qilingan ishlab chiqarish 
ishchisini suhbati; kasblar haqida ma`lumotnomalar bilan tanishish; mehnat va 

38 
ishlab chiqarish ta`limi bilan bog`liq kasblar to’g`risidagi ochrklarni o’qish; 
mutaxassislar bilan suhbatlar o’tkazish yordamida axborot materiallarini to’plash; 
fotosuratlar, fotoalbomlar ko’rsatish; ishlab chiqarish sharoitida malakali ishchilar 
kasbiy faoliyati to’g`rsidagi kinofilmlarni namoyish qilish; bazaviy xo’jalikda 
ishlab chiqarish tajribasi vaqtida kasblar bilan tanishish.
IV. Kasbga yo’naltirish tadbirlarini ro’yobga chiqarish vositalari bo’yicha; 
―Kasb egallash uchun qaysi ta`lim muassasasida tahsil olish kerak‖ 
ma`lumotnomasining nashr etish, kasblar va kasb-hunar kollejlari haqidagi 
plakatlar, e`lonlar, reklama varaqalari; mazkur iqtisodiy mintaqada mavjud 
kasblarning qisqacha tavsiflari bo’lgan to’plamlar; ―Mehnat yo’lini tanlash‖, 
―Mening kasbim - eng yaxshi kasb‖ mavzusidagi kinofilmlar; reklama qilinadigan 
televizion filmlar, tsexlar, o’quv yurtlaridan olingan televizion reportajlar; kasblar 
va musobaqa ilg`orlari to’g`risida radioeshitirishlar, kasb-hunar kollejlari 
yoshlarining turmush va o’qishi haqida hikoya qiluvchi respublika va mahalliy 
gezatalarida chop etilgan maqolalar; katta ko’chalarning chorrahalarida kasblarini 
targ`ib qiluvchi stendlar va ko’rgazmalar; ko’chalar va maydonlardagi yoshlarni 
kasb-hunar kollejlariga o’qishga kirishga da`vat etuvchi yorqin bo’yoqli 
chaqiriqlar. 
Maktab kasbga yo’naltirish ishi tizimini tarkib toptirish hali nihoyasiga 
etkazilgani yo’q. Kasbga yo’naltirish tizimi tarkibiy tuzilishi kasbga yo’naltirish 
maqsad va vazifalarini; maktab ta`limi bosqichlari bo’yicha uning mazmunini; 
homiy korxonalar, ota-onalar jamoatchiligi ishtirokida kasbga yo’naltirish ishining 
yo’nalishlarini; kasbga yo’naltirish tadbirlarini amalga oishirsh shakllari, metodlari 
va vositalarini; muayyan ishchi kasblari bo’yicha unumli mehnatda maktab 
yoshlari ishtirokining konkret yo’llarini o’z ichiga olishi lozim. 
O’rta maktabda o’quvchilarni kasbga yo’naltirishni rivojlantirish quyidagicha 
bosqichma-bosqich amalga oshiriladi, bular: 
I. Xalq xo’jaligi tarmoqlari bilan umumiy tanishtirish. 
II. Ishlab chiqarish texnikasi, texnologiyasi va iqtisodiyotini umuman 
o’rganish. 

39 
III. Kasblarning asosiy guruhlari bilan tanishtirish. 
IV. Viloyat, tuman taraqqiy etgan biron tarmoqning, bazaviy korxonaning 
tanlagan kasbini dastlabki egallash bosqichlaridir. 
Kasbga yo’naltirish maktab tizimining asosiy printsiplari sifatida 
quyidagilarni ko’rsatish mumkin: 
a) Kasbga yo’naltirish har tomonlama kamol topgan, faol shaxsni 
shakllantirishga qaratilgan pedagogik jarayonning rejali ravishda amalga 
oshiriladigan uzviy qismi sifatida; 
b) Ijtimoiy ishlab chiqarishning haqiqiy talabi asosida mehnat yo’lini 
tanlashning shaxsiy va ijtimoiy muammosini to’g`ri hal qilish; 
v) Kasbga yo’naltirishning og`zaki metodlarini atrof-tevarakdagi korxonalar 
etakchi ishchi kasblari asoslarini egallash borasidagi konkret amaliy harakatlar 
bilan qo’shib olib borish; 
g) maktabdagi barcha darslarda kasbga oid bilimlar va kasbni targ`ib 
qilishning pog`onali tuzilishi; 
d) maktab, oila va ishlab chiqarishning birgalikdagi kuch-g`ayratlari bilan 
ishchi kasblariga qiziqishni tarbiyalashning faol metodlari. 
Namunaviy dastur talablariga muvofiq har bir o’quv fani bo’yicha darslar 
mazmunini hisobga olib, kasbga yo’naltirishni sinfdan sinfga rejalashtiri masalalari 
eng murakkab ishdir. 
Ommaviy maktablarda kasbga yo’naltirishning amaliy vazifalarini hal 
qilishga sistemali yondashish usuli qo’llaniladi. Kasbga yo’naltirishning sinflar 
bo’yicha asosiy mazmuni quyidagicha bo’lishi mumkin; 
Boshlang`ich sinflarda: atrof-tevarakdagi mahalliy ishlab chiqarish 
korxonalari va tabiatdan foydalangan holda mehnat faoliyati turlari bilan 
tanishtirish. 
O’rta sinflarda: umumiy ta`lim turkum o’quv fanlari darslarida og`zaki 
metodlar yordami bilan hamma ishlarni o’z ichiga oladigan va birga qo’shilgan 
kasblarning asosiy guruhlari bilan, mehnat ta`limi darslarida esa metall ishlash, 

40 
elektrotexnika, yog`ochga ishlov berish kasblari mehnat usullari bilan ko’rgazmali 
tanishtirish. 
YUqori sinflarda: konkret ishchi kasblari asoslarini egallagan holda ishlab 
chiqarishning konkret sohalari negizida kasbga yo’naltirish. 
SHunday qilib, ko’rib chiqilgan tarzdagi kasbga yo’naltirish maktab tizimi 
mazkur muammoning hamma jihatlarini qamrab olish imkonini yaratadi, hozirgi 
sharoitda tuman, shahar, viloyat va respublika doirasida yangi iqtisodiy tafakkur 
asoslarini hal qilishni hisobga olib, uni takomillashtirish yo’llarini belgilashga 
yordam beradi. 
Maktab yosh avlodga barvaqt kasb-hunar o’rganish printsipini rad etib, 
o’quvchilarning shaxsiy iste`dod nishonalari va qiziqishlarini har tomonlama 
rivojlantirishga intiladi, maktab o’quvchilari jamiyatga naf keltiradigan faoliyatga 
qiziqishni, kasb tanlashga tayyorlash uchun negiz bo’lib xizmat qiladigan 
qiziqishni tarbiyalaydi. Bu esa mehnat tarbiyasining eng muhim vazifalaridan 
biridir. 
Maktab o’quvchilarga fan asoslaridan mustahkam bilim berishi, ularda 
dunyoqarashni hamda ish-harakat va hulq atvorda umuminsoniy yo’nalishlarni 
shakllantirishi lozim. 
Darhaqiqat, maktab o’smirlarning shaxsiy qiziqishlari, iste`dod kurtaklari va 
qobiliyatlarini shakllantirishga qaratilgan xilma-xil ishlarni tashkil qilib, bola 
shixsini har tomonlama rivojlantirishga ko’maklashadi, sevimli ishni aniqlab 
olishga yordam beradi. Xo’sh, maktab o’quvchilarining kasb-korlik masalasini 
muvaffaqiyatli hal qilish uchun barcha zarur ma`lumotlar bera oladimi, har bir 
o’quvchida kasb tanlash muammosiga puxta o’ylab munosabatda bo’lish his 
tuyg`usini tarbiyalay oladimi, shu muammoni hal qilishning to’g`ri yo’llarini 
ko’rsatib bera biladimi? 
Afsuski, hozirgi vaqtda ko’pgina maktablar ana shu vazifani eplay 
olmayaptilar. Sakkizinchi sinflarning o’quvchilarigina emas, balki bundan yuqori 
sinflarning o’quvchilari ham kasb tanlash masalasiga ko’pincha chuqur o’ylab, 
jiddiy munosabatda bo’lmayaptilar. Ko’pgina maktablarda ―Men kim 

41 
bo’lmoqchiman‖ mavzuida o’tkazilgan anketa va ro’znoma sahifalarida hamda 
boshqa vositalarda iste`dod mavzuida davom etayotgan munozara ana shundan 
dalolat bermoqda. 
O’quvchilarning qaytargan javoblarini tahlil qilish shuni ko’rsatadi, ularning 
kelgusida egallashi mumkin bo’lgan kasblari sinfdan-sinfga o’tishlari bilan 
o’zgarib turadi. Ko’pincha o’quvchi o’zining fiziologik, psixologik yoki aqliy 
imkoniyatlariga tamomila mos bo’lmagan kasb to’g`risida orzu qiladi. SHunday
hollar ham bo’ladiki (bunday hollar kam emas), maktab o’quvchisi kelgusida kim 
bo’lishni umuman bilmaydi, buni oldindan ham o’ylab ko’rmagan. 
Biroq, o’smirlarning ―Men kim bo’lishni hoxlayman‖ degan savolga 
qaytargan javoblari qanchalik xilma-xil bo’lmasin, boshqa bir narsa orzu 
qilinayotgan kasblar to’g`risida ularning g`oyat noaniq tasavvurlari va kelgusidagi 
mehnat faoliyatiga tayyorgarchilik ko’rish munosabati bilan o’z burchlari haqida 
muayyan tasavvurga ega emasliklari fikr yuritishga majbur etmoqda. 
Ko’pgina o’quvchilar o’z insholarida bo’lg`usi kasbga tayyorgarlik ko’rish 
borasida hozircha hech bir ish qilmayotganliklarini oshkora yozmoqdalar. Ularning 
ba`zilari u yoki bu kasbga tayyorgarlik ko’rish uchun umuman nima qilish uchun 
aytib o’tishga urinadilar-u, lekin o’zlari nima qilayotganliklari haqida lom-mim 
demaydilar. 
Odatda javoblar quyidagichadir: ―SHifokorning irodasi kuchli bo’lishi, 
qo’llari yumshoq va muloyim bo’lishi lozim, men esa shifokor bo’lish uchun ko’p 
narsani bilimshim va hamma narsani qila olishim kerak‖ yoki ―O’qituvchi, shifokor 
yoki injener bo’lish uchun yaxshi o’qish, boadab, halol, intizomli bo’lish kerak, biz 
hammamiz bunga erishishimiz zarur‖. Bundan ham umumiy tarzdagi javoblar bor. 
Bu javoblarda shunday deyilgan: ―U yoki bu kasbni egallash uchun uzoq vaqt 
davomida astoydil ishlash kerak‖ yoki ―Buning uchun esa ko’p narsani bilish lozim, 
demak yaxshi o’qish zarur‖. 
Ammo shunday o’quvchilar borki, ular u yoki bu kasb to’g`risida orzu 
qilibgina qolmay, balki bu haqda ko’p narsalarni bilishga ham intiladilar, shu kasb 
bilan bog`liq bo’lgan kitoblarni o’qiydilar. Biroq, ular zarur adabiyotni ko’pincha 

42 
tanlab olishni bilmaydilar, tasodifiy kitoblarni o’qiydilar, ularni o’qigan 
chog`larida nimalarga e`tibor berish kerakligini bilmaydilar. 
CHunonchi, ularning ba`zilari insholarida ko’p kitob o’qiyotganliklarini 
umumiy tarzda bayon qiladilar, boshqalari esa ―barcha fanlarga oid‖ yoki muayyan 
fan bo’yicha, masalan, fizika, kimyoga doir adabiyot o’qiyotganliklarini aytadilar. 
Birmuncha aniq javoblar ham bor: ―Salomatlik to’g`risidagi oynomani o’qidim‖, 
―Opamning X sinf uchun mo’ljallangan astronomiyaga oid darsligini o’qiyman, 
ko’p narsalarni tushunmayapman, ro’znomalarda bosilayotgan raketa, yo’ldosh 
haqidagi xabarlarni o’qiyman‖ (astronom bo’lishni orzu qiladi), ―Bolalar haqidagi 
va bolalar uchun mo’ljallangan kitoblarni o’qiyman‖ (o’qituvchi bo’lmoqchi), 
―Adabiyotga oid kitoblarni o’qiyman‖, ―Dvigatellar to’g`risidagi adabiyotni 
o’qiyman‖ va h.k. 
Ko’pgina o’quvchilar kasblar bilan tanishishni shu kasblar haqidagi 
adabiyotni o’qish bilan cheklaydilar, mazkur faoliyatga bo’lgan o’z qobiliyatlarini 
va qiziqishlarini barqarorligini tekshirib shug`ullanishga urinib ko’rmaydilar, u 
yoki bu kasb uchun zarur bo’lgan o’z qobiliyatlarini qanday qilib rivojlantirish va 
boshqarish kerakligini bir tomonlama, sodda tasavvur qiladilar. 

Download 1,3 Mb.