Kasbiy tarbiya shaxsni shakllantirish jarayonidir. Tarbiyaning tarkibiy
qismlariga: mafkuraviy, ekologik, mehnat, axloqiy, jismoniy, aqliy va estetik
tarbiyalar kiradi. Kasbiy tarbiya dars va darsdan tashqari faoliyat jarayonida
amalga oshirilib, kasbni o’zlashtirish bo’yicha o’quv-tarbiya jarayonini pedagogik
yo’naltiradi. SHunday qilib, kasbiy tarbiyaning bosh maqsadi o’quvchilarning
mehnatga va kasbiy faoliyatga bo’lgan ehtiyojlarini shakllantirishdan iboratdir.
Kasbga yo’naltiruvchi xonalar – maktabda o’tkazilayotgan kasbga
yo’naltirish ishlarining markazi bo’lib, quyidagi vazifalarni bajaradi:
- o’quvchilarni xalq xo’jaligi tarmoqlari va mehnatning kasbiy bo’linishi
bilan tanishtiradi;
- ishlab chiqarish kasblarini targ`ib qiladi,
- maktablarni bitirib chiqqan yigit va qizlarni ishga joylashtirish to’g`risida,
o’quv yurtlariga talabalar qabul qilish qoidalari haqida axborotlar beradi.
Kasbga yo’naltiruvchi maktab xonalarining faoliyati quyidagilardan iborat: u
o’quvchilar uchun metodik sektsiyalar, kengashlar va konferentsiyalar, seminarlar
tashkil qiladi, ma`ruzalar o’qishni uyushtiradi, tematik konferentsiyalar,
kasb-hunar kollejlari va akademik litseylar, bazaviy hisoblanadigan korxonalarga
tematik sayohatlar tashkil qiladi, ilmiy-texnikaviy filmlarni va o’quv filmlarini
namoiy qiladi, o’quvchilar bilan ishlash metodlari to’g`risida sinf rahbarlari uchun,
maktab shifokori va o’smirlarning shifokori uchun doimiy ishlaydigan va davriy
ko’rgazmalar, seminarlar, ota-onalar uchun ma`ruzalar uyushtiradi, maktablar
uchun kasbga yo’naltirishga oid metodik materiallar tayyorlaydi va yuboradi,
kasbga yo’naltirishga doir tavsiya etiladigan adabiyotlarning ro’yxatini tuzadi.
Kasbga yo’naltiruvchi maxsus xonalarda stendlar, ko’rsatmali qurollar
bo’lishi lozim.
54
Kasbga yo’naltirish ishini amalga oshirishda boshqaruv tizimi xodimlarining
malakasini oshirish masalasiga muhim o’rin beriladi. Boshqaruv tizimini kasbga
yo’naltirish rahbar hoimlarining mazmun jihatidan xilma xil ishlari asosiy o’rin
olishi lozim.
Kasb tanlashga ijobiy ta`sir o’tkazayotgan maktab o’qituvchilari va
ota-onalarning roli ancha oshdi. Biroq shuni ham tan olish kerakki, 8-9 sinflarning
talaygina o’quvchilari moddiy ishlab chiqarish sohasidan tashqari kasblarni
tanlashni orzu qilmoqdalar.
Tahlil ma`lumotlari shuni ko’rsatadiki, maktab, oila va ishlab chiqarish
jamoalari birgalikda sobitqadamlik bilan ish olib borganliklari tufayli
o’quvchilarning ishchi kasblarini egallashga ijobiy munosabatda bo’lishi o’sib
bormoqda va kasbga bo’lgan qiziqishlar barqarorlashmoqda.
Mehnat ta`limi darslarining qo’yilishi yaxshilanganligi, ustaxonalarning
ishlab chiqarish – o’quv, asbob-uskunalari bilan ancha to’ldirilganligi, kasbga
yo’naltirishning faol metodlaridan foydalanilganligi, bitiruvchi o’quvchilarning
kasb tanlashga mas`uliyatni sezib munosabatda bo’layotganliklari ishchi kasblari
nufuzini 40 foizdan 80 foizgacha ko’tarish imkonini berdi.
Amaliy mashg`ulotlarning birmuncha mazmunli va qiziqarli tashkil etilganligi
hamda maktabda, o’quv ishlab chiqarish kombinatida va bazaviy korxonalarda 8-9
sinf o’quvchilarining unumdor mehnati uchun yaxshi moddiy baza yaratilganligi
tufayli ana shunday ahvolga erishish mumkin.
YUqori sinf o’quvchilarining hayotiy rejalarini o’rganish maktab va yoshlar
tashkiloti butun jamoaning ishi bo’lib, onglilik, mustaqillikni tarbiyalash va kasbiy
ahamiyatga molik qiziqishlarni shakllantirish maktablarni bitirib chiquvchi
yoshlarga pedagogik yordam berishni ko’zda tutadi.
YOshlarni asosiy qismini akademik litsey va kasb-hunar kollejlariga hamda
ayrimlarini ishga joylashtirish tajribasidan shu narsa ma`lumki, o’quvchilarning
hammasi to’qqizinchi sinfni tamomlaganlaridan so’ng o’qishni asosiy qismi: 15%
akademik litsey, 85% kasb-hunar kollejlarida davom ettirmoqchilar.
55
SHunday qilib, maktab o’quvchilarini faol kasbga yo’naltirish ishi bilan
bog`liq holda mehnatga tayyorlashning asosiy bosqichlari:
- mavjud bilimlarni barqaror qiziqishlar va umumiy manfaatni ko’zlab
mehnat qilish istagi manbaiga aylantirishga;
- har bir maktab o’quvchisining mehnat ahamiyatini va mamlakat
turmushida uning rolini chuqur anglashiga;
- o’quvchilarda avvalo bo’lg`usi kasbni tanlashga samarali psixologik ta`sir
o’tkazadigan mehnat malakalarini rivojlantirishga;
- maktab o’quvchilarida kasb jihatidan muhim shaxsiy xislatlarini
(mustaqillikni, tashabbusni, jamoa oldida mas`uliyat hissini sezishni, erga,
korxonaga, jonajon o’lkaga muxabbatni) tarbiyalashga ko’maklashmoqda.
Tushuntirish ishini tsexda, dastgoh yonida, ta`mirlash ustaxonasida,
mexanizatsiyalashgan
chorvachilik
fermasida,
texnik
xizmat
ko’rsatish
punktlaridagi unumdor mehnatda o’quvchilarni faollashtirish bilan qo’shib olib
borish ishchi kasblarini tanlashdagi psixologik to’siqni bartaraf etishning asosiy
vositasidir.
Respublika yoshlarni kasbga yo’naltirishni boshqarish tizimining tarkibi
quyidagi bosqichlar bo’yicha rivojlanadi:
1-bosqichda. Kasbga yo’naltirishning samarali shakl va metodlarini izlash.
Amaliy faoliyatini asosan tuman doirasida maktab va kasb-hunar kollejlarida olib
boriladi. Umumiy ta`lim maktablari va kasb-hunar kollejlarida kasbiy yo’naltirish
bo’yicha kengashlar, uchrashuvlar, kechalar, bahslar tuman xalq ta`limi bo’limlari
huzurida esa kasbga yo’naltiruvchi kengashlar tashkil qilinadi. Qishloq yoshlarini
dehqonchilik fermerlar kasblariga yo’naltirish borasida maktab, qishloq kasb-hunar
kollejlari jamoa va davlat xo’jaliklarini birgalikda ishlashiga asos solinadi.
2-bosqichda. Respublika miqyosida boshqaruv tizimi bo’g`inlarini
shakllantirish harakatlari amalga oshadi. Kasbga yo’naltirish bo’yicha respublika,
viloyat, shahar va tuman kengashlari, o’quvchilar orasida kasblar bo’yicha
musobaqalar tashkil qilinadi.
56
3-bosqichda. Kasbga yo’naltirish bo’yicha amaliy faoliyatning mazmuni va
metodlari takomillashtiriladi. Arxivdagi tegishli materiallar o’rganiladi. Bu
tadbirlar boshqaruvning barcha bo’g`inlarida kasbga yo’naltirish ishlarini
muayyanlashtirish imkonini beradi.
Natijada, respublikada tarkib topgan kasbga yo’naltirish boshqaruvi
tizimining umumlashtirilgan sxemasini tuzish va uni taxlil qilish asosida quyidagi
xulosalarni chiqarish mumkin bo’ladi:
Birinchidan, barcha tarmoq vazirliklari, idoralar, o’quv muassasalari,
shulardan: maktablar, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar kasbga yo’naltirish
tizimiga qamraladi;
Ikkinchidan,
kasbga
yo’naltirish
ishlarining
barcha
bo’g`inlari
muvofiqlashtiriladi va ularning o’zaro aloqasi yo’lga qo’yiladi;
Uchinchidan, boshqarishning har bir bo’g`iniga yuklangan vazifalar
aniqlanadi.
Pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot institutida, Respublika ta`lim markazida
mehnat ta`limi va boshqa bo’limlar faoliyat yuritmoqda.
Kasbga yo’naltirish bilan shug`ullanuvchi yangi tuzilgan va qayta tashkil
qilingan bo’limlarning vazifasi tuman, viloyat va respublika miqyosida
rahbarlikning tashkiliy tajribalarini umumlashtirishdan, kasbga yo’naltirish
boshqarmasi bo’g`inlari ishini kuchaytirishning tashkiliy-metodik tadbirlarini
ishlab chiqish va tajribada tekshirib ko’rishga yo’naltirilgan.
SHu tariqa respublikada kasbga yo’naltirishning boshqarish tizimining tarkib
topishi va rivojlanishi xalq xo’jaligini malakali kadrlarga talab-ehtiyojini hisobga
olib, kasb tanlashda o’g`il va qizlar yordam berishi: kasbga yo’naltirish ishini
rejalashtirishi, uning mazmunini belgilash, vazirliklar, idoralar, muassasalar,
korxonalar bilan birga ta`lim muassasalarining birgalikdagi kuch-g`ayratlarini
muvofiqlashtirishga qaratilgan.
Kasbga yo’naltirishni ilmiy boshqarishni hukumat, korxonalar va
tashkilotlarning ishchi reja asosida tayyorlash va yoshlarni ishchi kasblariga
yo’naltirish sohasidagi harakatlari tizimi deb hisoblash lozim. SHu boisdan kasbga
57
yo’naltirish ishining tashkilotchilari faqat tarmoqlarning emas, balki ayrim
korxonalarning ham kadrlarga talab-ehtiyojlarini bilishlari va shu haqda maktablar
va o’qituvchilarga axborot berib turishlari, amaliy tadbirlar dasturini ishlab
chiqishlari va uni bajarish uchun kuch va mablag`larni safarbar etishlari, boshqaruv
tizimining barcha bo’g`inlarida nazorat o’rnatishlari va ularga yordam berishlari
lozim.
Bu borada maktab bitiruvchilari uchun mehnat va kasbgacha tayyorgarlik
yo’nalishi (soha va kasbkorlik) bo’yicha o’qish va ishga joylashtirish imkoniyatlari
kengroq.
Mehnat va kasbgacha tayyorgarlikni o’qituvchilar, muhandis-muallim,
usta-hunarmandlar bilan ta`minlash va ularni kasbiy va shaxsiy imkoniyatlarini
oshirishga sharoitlar mavjud.
YUqoridagilarni hisobga olgan holda mehnat ta`limi, tarbiyasi va kasb tanlash
ishlari quyidagi bosqichlar asosida rivojlanadi:
1-bosqich. Bu davrda davlatning yangi iqtisodiy munosabatlarga o’tish
siyosatida muhim zveno bo’lib maydonga chiqadigan mehnat ta`limi, tarbiya va
kasb tanlash ishlari uyg`unlashgan tizimi uchun ximoyaviy chora-tadbirlar talab
qilinadi. Mehnat ta`limi, tarbiya, kasb tanlash ishlarining bu davrdagi asosiy
vazifalaridan biri mehnat bozorini malakali raqobatbardosh ishchi kuchi bilan
ta`minlash, mazmunini muvofiqlashtirish, o’quvchilar uchun ma`lum darajada
ijtimoiy kafolatlarni amalga oshirishdir.
2-bosqich. Iqtisodiy vaziyatning barqarorlashtirilishi va rivojlangan mehnat
bozori shakllanishining boshlang`ich davri bilan xarakterlanadi. Ikkinchi bosqich
davomida tajribalar jarayonida sinovdan o’tkazilib ma`qullangan yangi turdagi
maktablar, maktablararo o’quv-ishlab chiqarish kombinatlari, mehnat va
gimnaziyalar, bozorning aniq ehtiyojlarini qondirish hamda uzoq maqsadlarga
qaratilgan mehnat va kasbkorlik ta`limining yangi ko’rinishlari faoliyati huquqiga
ega bo’lish va real keng qo’llash lozimdir.
3-bosqich. Respublikada bozor munosabatlarini uzil-kesil barpo etish davriga
mos keladi.
58
Bu o’rinda xalq ta`limining mukammalligi, o’qish-o’qitish ishlarini
mustaqillik talablari asosida isloh qilish va yaxshilash, yangi avlod
ta`lim-tarbiyasining ma`no va mazmunini kengaytirish uchun bilimdon,
mustaqillik
g`oyasi,
mafkurasi
va
ma`naviyati
bilan
qurollangan
o’qituvchi-xodimlar tayyorlash zarurligini hamisha esda tutish zarur. SHu vazifa va
muammolarni hal etish to’g`risida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
I.A.Karimov shunday deydi: ―nafaqat umumiy ma`lumot va tarbiyani, balki
kadrlarning kasbkorga yo’nalish olishini, ularni tayyorlash – qayta tayyorlash va
malakasini oshirishni o’z ichiga oluvchi yagona uzluksiz milliy ta`lim tizimini
yaratish vazifasi qo’yilmoqda‖
1
.
Bu borada magistrantlar qayd etilgan fikrlarni o’zlarining izlanishi va
magistrlik dissertatsiyalarida boyitib, kengaytirib va chuqurlashtirib ifodalaydilar.
Unda o’quvchilarni kasbga yo’naltirish, kasb tanlash, tanlagan kasbiga
moslashtirish jarayonida ―kasbiy layoqat va uni tiklanish muassosi‖ga e`tiborni
qaratishlari lozim. Ilmiy-pedagogik tadqiqotlarning metodologik tamoyillari:
insonparvarlik, fanlararo aloqa, asoslanganlik va isbotlilik, tadqiqotlarda evristik
va nazariy izlanishlar nisbatining o’zaro mutanosibligi o’z aksini topishi lozim.
Magistrantlarni o’qitish texnologiyasida muhim o’rin egallashi lozim bo’lgan
o’quvchilarni kasb-hunarga yo’naltirilishida pedagogik madaniyat, umuman
madaniyatda bo’lganidek, predmet hosila va texnik-texnologik jihatlar
mavjudligiga batafsil to’xtash lozim, shunda mazkur mavzuning ko’p echimlari o’z
javobini topadi.
| 